Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
81
Tarixi mənbələr Qanq dövlətinin əvvəllərdən baĢlayaraq Volqaboyunu, Ön Qafqazı, cənubi Priuralyeni kaloniyalaĢdırma planlarını həyata keçirməkdə davam etməsindən, Qanq adının bəzən Sırdəryanın Ģimalında Xəzər dənizinin bütün sahillərini birləĢdirən geniĢ bir məna daĢıdığı müĢahidə edilən böyük bir dövlət adı olmasından, bu hökmdarlığın arabir hakimiyyəti Xəzərin Ģimalınadək uzatmasından, hətta zaman-zaman öz ərazisindən baĢqa, az qala indiki Orta Asiya və Qazaxstan ərazilərini də bütünlükdə öz təsiri altında saxlamasından xəbər verən məlumatlarla zəngindir. Mənbələrdə alanların, Xəzər ətrafı, Volqaboyu tayfaların çox vaxt Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarlığına sadiq qalmaları barədə məlumatlar da var. Əgər Kanq dövlətinin tarixi vaxtında əməlli-baĢlı öyrənilsəydi, indi hər Ģey öz yerində olar, cəfəng konsepsiyalar uydurmağa da imkan olmazdı. Bəlkə də bu dövlətin tarixi məhz belə konsepsiyalar uydurmaq üçün kölgədə saxlanılıb. Doğrusu, biz Azərbaycanda məĢhur olan bir tayfanın qısa, olduqca qısa bir tarixini izləmək üçün qələm götürdük. "Gözlənilmədən bu tayfanın adı, demək olar ki, böyük türk dünyasını ehtizaza gətirdi. “Kəngər-peçeneqlər» bölməsinə keçmƏzdən əvvəl bir daha soy kökü ilə bağlı nəticəni verməyi lazım bildik. Əvvəlki bölmələrin bu qədər geniĢ və əhatəli verilməsinə səbəb əlbəttə kəngərlərin soy kökünə aid Ģübhəli mülahizəni rədd etmək məqsədi olmuĢdur. Kəngər-peçeneqlərin tarixçəsi isə qısa olmalıdır. Onların türüu Ģübhə altına almaq istəyənlər yox dərəcəsindədir. Kəngər- peçeneqdərlə kəngərlərin tarixi ayrı-ayrı mühitlərdə, ayrı-ayrı dövrlərdə cərəyan etdiyi üçün onların mahiyyətləri də bir-birinə bənzəmir. Kanq türk dövləti və kəngər xalqı tarixinin müəyyən mərhələsini yekunlaĢdırmaq üçün bəzi hallarda təkrar olsa da aĢağıdakı mətləbləri vurğulamaq olar:
1. «Qədim türk sözləri lüğəti»ndə kəngərlər «ken-qeres» ifadəsi altında bir türk tayfası adlandırılır. 2. Ən qədim türklər sırasında qeyd olunan kəngərləri L. N. Qumilyov və M. Ġ. Artamonov məskun olduqları ərazi ilə bağlı «Kanq kiĢiləri» adlandırmıĢlar. 3.
«Tacik xalqının tarixi» kitabının müəllifləri də kəngərləri Kanq kiĢiləri kimi (yəni türklər kimi) qəbul edir, lakin onlar Qanqı ərazi kimi yox, çay kimi götürürlər. Onlar B. Q. Qafurov kimi kəngərlərin irandilli olmalarına aid heç bir mülahizə irəli sürmürlər (Çay adı heç də kəngərlərin türklüyünün mahiyyətinə xələl gətirmir). 4.
Yer kürəsinə geniĢ yayılmıĢ dinlər, deyək ki, Buddizm, ZərdüĢtlik, Xristianlıq, Ġslam vasitəsi ilə hər hansı xalqın soy kökünü müəyyənləĢdirmək çətin və bəlkə də qeyri-mümkündür, əksinə bu dinlər soy kökünün pərdələnməsinə və ya itməsinə, tanınmaz olmasına daha çox kömək edir. Neçə xalq buddistdir, neçəsi xristian, neçəsi islam! (Lap iyirminci əsrin əvvəllərində Azərbaycanlıdan milliyyətini xəbər aldıqda «müsəlmanam» deyirdi). Ancaq tarixdə elə unikal dinlər də olub ki, 82
onun daĢıyıcıları eyni soy kökünə malik etnoslar olmuĢdur-tanrıçılıq kimi. Göy tanrıya türklərin, onların əcdadları hunların yalnız özlərinə məxsus ritual və mərasimləri olmuĢdur ki, bu əlamətlərə əsaslanıb soy kökü türk olan xalqları (baĢqa əĢyayi-dəlil tapılmasa belə) müəyyənləĢdirmək mümkündür. Bizə artıq məlumdur ki, Kanq çarının sarayında «əcdadlar məbədi» vardı, burada ayın altıncı günü, «qurbanlar kəsilirdi», hətta VI əsrdə belə «ümumi» beyət yeri «göy ruhu» idi. Məlumdur ki, hunlar göyə və göy cisimlərinə sitayiĢ edirdilər. «Hunların baĢçısı hər səhər doğan günəĢə, axĢamlar isə aya dua oxuyurdu. Hərbi səfərlərə ay bütöv görünəndə baĢlayır, ay kiçik olanda isə geri dönürdülər. Ayın və ulduzların səmadakı vəziyyətlərinə görə əcdadların, göyün və torpağın ruhlarına qurban kəsirdilər. Hunlarda ildə üç dəfə ay bayramını qeyd etmək üçün bir yerə yığılmaq adəti vardı; burada onlar birinci, beĢinci və doqquzuncu Ay günlərində, syu adlanan gündə göy ruhuna qurban kəsərdilər». (1, 31 -32). Göytürklərdə də ilin müəyyən günlərində göyün və əcdadların ruhlarına qurbanlar kəsilərdi. Bu əlamətlər kəngərlərin əsil türk olmalarına dəlalət edir. Burada məĢhur alim Cavad, Heyətdən bir məlumat verməyi olduqca vacib bildik.. «Əski türklər ölmüĢ böyüklərə təzim, atalara -hörmət edərdilər. Hunlar, tabqaclar və göytürklər müqəddəs mağaralarda əcdadlarının ruhlarına qurbanlar kəsərdilər» (26,5/.). Bu parçadakı «müqəddəs mağaralar» ĠsrövĢənədəki müqəddəs mağara ilə üst-üstə düĢür. 5.. Kəngərlər vassal vilayətlərə yalnız öz sülalələrindən hakimlər təyin edərdilər: Göytürklər də tutduqları ərazilərə mənsub olduqları AĢina sülaləsindən həkimlər qoyardılar. 6. Kəngərlərdə varislik bölgə sisteminə əsaslanırdı, yəni ölən xaqanın, ya çarın yerini övladı yox, ya qardaĢı, ya da qardaĢı oğlu tuturdu (Bu barədə Kəngər ittifaqının böyük qolu olan peçeneqlərlə bağlı bölmədə bir daha söhbət gedəcək). Göytürklərdə bölgə sisteminə əməl edirdilər; bu pozulduqda böyük münaqiĢələr baĢ verirli (Kültigin ilə əmisi oğlu arasındakına bənzər). 7.
Bizim eranın VIII əsrində böyük Kəngər ittifaqından qopmuĢ peçeneq- kəngərlər (beĢ peçeneq, üç kəngər tayfası) əvvəlcə Ural ətəklərində, sonra Qara dəniz ətrafı çöllərdə məskunlaĢmıĢdılar, onların türk əsilli olmaları heç bir alim tərəfindən Ģübhə altına alınmamıĢdır. 8. Bu tayfa birliyinin mühüm bir qolu Oğuzların tayfa ittifaqı qurumuna bir bölmə, özü də mühüm bölmə kimi daxil olmuĢdur. Bu hadisə kəngərlərin türk soyundan olmalarına əlavə dəlildir. 9. Orta Asiya Qərbi Türk imperiyası daxilində olduğu müddətdə Göytürklərlə Orta Asiyanın ən qədim türkləri arasındakı dostanə, mehriban, qarĢılıqlı anlaĢmaya əsaslanan münasibət yalnız onların eyni soydan olmaları ilə izah edilə bilər.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|