Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
73
Bütün bu məlumatları nəzərdən keçirdikdən sonra, B. Q. Qafurovun səylərinə baxmayaraq Səmərqənd (Kanq-cu, Kan) dövlətinin əsil türk hökmdarlığı olduğu tam aydın görünür. Onların ayın müəyyən günündə «əcdadların ruhuna», «göy ruhuna» qurban vermələri hunların və göytürklərinki ilə eyniyyət təĢkil edir. Səmərqənd (Kanq-cu) hökmdarlarının eranın baĢlanğıcında hakimiyyətə gəlmiĢ sülalənin törəmələri olluğu onunla əsaslanır ki, Kəngər dövləti eradan əvvəl Fərqanə və Soğd vilayətlərini tutaraq ərazisini xeyli geniĢləndirmiĢdi. B. Q. Qafurovun özünün məlumatında deyildiyi kimi Kəngər və Səmərqənd ərazilərində tapılan arxeoloji materiallar hər iki regionda yaĢayan əhalinin eyni mədəniyyətə malik olmalarına Ģəhadət verir. Çox ola bilsin ki, coğrafi mövqeyi, güclü ticarət əlaqələrinin mərkəzi olduğu nəzərə alınaraq Kəngər dövlətinin paytaxtı Səmərqəndə köçürülmüĢ və «Səmərqənd-Kanq-cu» yazılıĢı da buradan meydana çıxmıĢdır. Xatırlayaq ki, eradan əvvəl III-I əsrlərdə Kəngər dövlətinin tərkibinə ġaĢdan, DaĢkənddən baĢlamıĢ Xarəzmədək vilayətlər daxil idi. Məlumatlarda deyilir ki, Səmərqəndə tabe olan knyazlar hökmdarın qohumları idilər. Bu, tutulan yeni vilayətlərə göytürklərin yalnız AĢina sülaləsindən hakimlər təyin etmək ənənəsinə çox oxĢayır (bunu tərsinə də deyə bilərik: Göytürklərin bu ənənəsi kəngərlərinkinə bənzəyir).. B. Q. Qafurov Soğd ərazisində bir sıra dinlərin mövcudiyyətindən danıĢır. Bütün türk dövlətlərində müxtəlif dinlərə hörmət və dözüm demək olar ki, həmiĢə olmuĢdur. Kitabda baĢqa dinlərlə yanaĢı Tanrıçılıq dinindən çox söhbət gedir. Bu, qədim türklərə xas olan əcdadların ruhuna qurban mərasimlərinin keçirilməsində, səma cismi Ayın altıncı günündə qurbanın icra edilməsində təzahür edir. Qədim hunlarda bir sıra ritual mərasimlərini Ayın müəyyən günlərində keçirmək ənənəsi, qədim türklərdə isə hər il əcdadların ruhuna qurban kəsmək adəti vardı. Kanq dövlətinin Xarəzm olmaması (S. P. Tolstovun mülahizəsinin əksinə) Soğd sözünün birbaĢa Kanq dövlətini ehtiva etməməsini (bir sıra iranpərəst tarixçilərin fikirlərinin əksinə), müəyyən mərhələlərdə hər üçünün ayrı-ayrı qurumlar olmalarını «Tacik xalqının tarixi» kitabında aydın görmək mümkündür. Həqiqəti heç zaman tamamilə yerə gömmək olmaz, o haradansa boy verib görünməlidir. Kitabda deyilir: «Özünün hərbi-siyasi qüdrətinə baxmayaraq Kanqyuy eradan əvvəl I əsrdə Ģübhəsiz ki, ictima-siyasi inkiĢafın müxtəlif pillələrində duran köçəri və oturaq vilayətlərin zəif birləĢməsi idi. Deyildiyi kimi bu birləĢmənin yuxarı hakim təbəqəsini köçərilər təĢkil edirdilər. Əslində Kanqyuy tayfaları tərkibinə daxil olan Sırdərya ətrafı torpaqları və Çaçın əhalisi artıq oturaq əkinçilik mədəniyyəti ilə tanıĢ idilər, lakin bu əkinçilik mədəniyyətinin səviyyəsi Orta Asiya çaylararası mərkəzi rayonlarınınkından aĢağı idi. Məsələn, burası əlamətdardır ki, bu yerin özündə kəsilmiĢ sikkələrə təsadüf edilmir, xarici sikkələri isə barmaqla saymaq olar. Xarəzm və Soğd isə əksinə bu dövrdə tam normal fəal təsərrüfat həyatı ilə yaĢayır, öz sikkələrini kəsirdilər...» (6,345).
74
Kitab müəllifləri bir mətləbi də vurğulayırlar: «Oturaq Orta Asiya əyalətlərinin, birinci növbədə Xarəzm və Soğdun əkinçilik rayonlarının Kanqyuy köçərilərindən asılılığı, görünür, onların ali hakimiyyətini tanımaq və az-çox dərəcədə xərac verməklə məhdudlaĢır. Buna görə də ayrı-ayrı rayonlar eyni bir vaxtda həm Kanqyuy, həm hun, həm də yueçilərə xərac verməklə kifayətlənirdilər» (6.349). Burada iranpərəst alimlərin türk köçərilərinə müəyyən mənada ənənəvi həqarətli baxıĢlarını rədd etməklə bir dəyərli məlumatı da ön plana çəkməyi münasib bilirik. Əvvəla, ən azı yeddi yüz il tam müstəqil, sonralar müxtəlif imperiyalar tərkibində xərac verməklə daha bir neçə yüz il fəaliyyət göstərmiĢ dövlət qurumuna qətiyyən «zəif» demək olmaz. (Əksinə, kəngərlərin daxil edildikləri, məsələn, KuĢan və Eftalit imperiyaları daha zəif görünür). Ġkincisi, paytaxtı və bir adı da Səmərqənd dövləti olan Kəngərə qətiyyən köçəri dövlət də demək olmaz. Bu dövlətin Səmərqənd hissəsi və onun ətrafı tam oturaqlardan, Qazaxstan ərazisindəki hissəsi əksərən köçərilərdən ibarət idi. Yuxarıdakı məlumat eradan əvvəlki ya III, ya da IV əsrlərə aid ola bilər: Kəngər də, Xarəzm də, Soğd da ayrı-ayrı qurumlar idi. Ona görə də Xarəzmdən, Soğddan, Kəngərdən bir-birlərindən ayrı, müstəqil (və ya ayrı müstəqil) dövlətlər kimi danıĢılır. Beləliklə, Soğd Kəngər deyil Kəngər də Xarəzm deyil, Soğd və Xarəzm müəyyən mərhələlərdə Kəngərin tərkibinə daxil edilmiĢlər. Kəngər isə nə Xarəzmin, nə də Soğdun hakimiyyəti altına düĢməmiĢdir. Soğdların dövlət qurumu haqqında və yaxud belə bir qurum yaratmağa cəhd etmələrinə dair tarixdə hələ yaxĢı öyrənilməmiĢ bir məqam var. Biz əvvəldə qeyd etmiĢdik ki, Yəqubi «KeĢi Soğdun paytaxtı» adlandırmıĢdır. Kəngərlərin hakimiyyəti altında firavan həyat sürən Soğdlular, onların hakim təbəqələri görunür, müəyyən mərhələdə müstəqil dövlət qurmaq, bəlkə də regionda hegemon qüvvə kimi çıxıĢ etmək iddiasında olmuĢdur. KeĢin qüvvətlənməsi VII əsrin birinci rübündən baĢlanır. B. Q. Qafurov yazır: «Tico olduqca qüdrətli hakim hesab olunurdu. O, xarici ölkələrdən birinə elçi göndərmiĢ. Ki-Ģe Ģəhərini salmıĢdır (bu ad adətən KeĢlə eyniləĢdirilir). Həmçinin xəbər verilir ki, 625-ci ildə artıq ġaĢepi adlı baĢqa hakim tərəfindən hədiyyələrlə elçi göndərilir, Tico barəsində isə tarixi mənbələrdə daha heç bir məlumat yoxdur. Lakin bu hakim sikkə də kəsdirmiĢdir. Pənckənddə tapılan bəzi sikkələrdə «ĠĢxid ġiĢpir» yazısı vardır Sikkələrdə aramey idioqramması olan «çar» yazılmıĢdır; bu, Soğd sikkələridir, butövlükdə Soğdun hakimləri iĢxidlərin titulunu ifadə edirdi. Bütün bu faktları müqayisə etdikdə görünür ki, bunların ən məntiqi izahı ġiĢpir adlı KeĢ hakimini bütün Soğdun hakimi kimi tanımaqdır». Müəllif bunun ardınca tezcə bir düzəliĢ də verir: «Əlbəttə, bu mümkün variantlardan biridir» (6, 249-250). Ancaq Soğd (Kan) konfederasiyasında KeĢin müstəqilliyi çox qısa oldu. Mənbələrdən məlum olur ki, tezliklə 656-660-cı illər arasında KeĢin yeni hakimi
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|