Amaliy ish bajardi : ki fakulteti ki 14-23(s) guruh talabasi Salomov Akobir qarshi 2023 islom dinining aqidaviy yo’nalishlari va maktablari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA TELEKOMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI QARSHI FILIALI


“Dinshunoslik” fanidan
AMALIY ISH

Bajardi :KI fakulteti KI 14-23(s) guruh talabasi Salomov Akobir

QARSHI 2023
ISLOM DININING AQIDAVIY YO’NALISHLARI VA MAKTABLARII
REJA:
1. Aqida hamda kalom ilmlari va ularni o’rganuvchi manbalar.
2. Imоn, shirk, kufr, qiyomat, jannat va do’zax tushunchalarining mazmun-mohiyati.
3. Qur’оni karim va umuminsоniy g’оyalar.

Aqida
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam yetkazgan barcha narsalarning rostligini tasdiqlab, ko‘ngil bog‘lab ishonilishi lozim narsalar “aqida” deyiladi1. “Aqida” so‘zining ko‘plik shakli “aqoid”dir. Islom aqidasi musulmon kishini ma’lum narsalar bilan mahkam bog‘lab turadigan e’tiqodlar majmuidir.

Mullo Ali Qori “Fiqhul akbar”ga qilgan sharhida “aqida” so‘ziga shunday ta’rif berilgan: “Aqida shunday ilmki, unda e’tiqod qilish lozim narsalar haqida bahs yuritiladi”.
Aqida ilmining maqsadlari quyidagilar:
4. Din asoslarini botil ahlining shubhalaridan saqlash.
1. Dinga bo‘lgan ishonchni mustahkamlash.
2. Diniy aqidalarni qat’iy dalillar bilan isbotlash, ular haqidagi shubhalarni aritish.
3. To‘g‘ri yo‘lni izlovchilarga ochiq-oydin haqni bayon etish.
Aqida ilmining asosiy maqsadi – bandani ikki dunyo saodatiga erishtirish.
Eng to‘g‘ri aqida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam, u zotning sahobalaridan naql qilingan. Bu “Ahli sunna val jamoa” aqidasi deyiladi.
“Aqida” so‘zi “tugib qo‘yish”, “bir narsani ikkinchisiga mahkam bog‘lash” ma’nosidagi “aqd” o‘zagidan yasalgan.
Kalom ilmi rivojlanish tarixi
Kalom ilmi sahobalar davrida mavjud bo‘lmagan deyishga ham asosimiz bor, chunki sahobalar Payg‘ambar (s.a.v.)ning mutashobih oyatlar, ixtilofli masalalarga to‘la kirishib ketishdan taqiqlariga to‘la amal qilganlar va bu davrda mutashobih oyatlar va aqidaviymasalalarda bahsu munozara qiladigan inson namoyon bo‘lmagan.
Buning sababi, Ibn Abbos r.a. zikr qilganidek, qalbga shak-shubha tushishidan saqlanish edi.
Sahobalar yashagan asrda birinchi bor mutashobih oyatlar haqida so‘ragan odam Abdulloh ibn Subayg‘ ismli kishi bo‘lib, u Madinaga kelib odamlar orasida mutashobih oyatlar haqidagi savollarni tarqata boshlagan.
Bu haqda Umar r.a. eshitganlarida uni huzuriga chaqirib, qattiq ogohlantirgan. Ibn Subayg‘ bu haqda savol so‘ramaslikka va’da bergan, biroq keyinchalik va’dasiga xilof ish tutgan.
Umar r.a. voliy Abu Muso al-Ash’ariyga maktub yozib musulmonlarni Ibn Subayg‘ bilan hamsuhbat bo‘lishdan taqiqlashini talab qildi.
Qur’on va hadisda aniq yechimi bo‘lmagan, e’tiqodga taalluqli bo‘lgan ishtibohli masalalar haqidadir. Mazkur ulamolarning kalom haqidagi fikrlari ham shu xususdan deb hisoblashimiz mumkin. Ammo “Kalom ilmi”dan islom aqidasini, tavhid ilmini nazarda tutilsa, Payg‘ambar (s.a.v.) hadislarida bunga targ‘ibni ham ko‘rishimiz mumkin
Bu borada kalom ilmini yoqlovchi tarafdagi ulamolar fikriga e’tibor qaratamiz. Ular shunday deydilar: Agar kalom so‘zining lafziga e’tibor bersak, ko‘ramizki bu so‘z Payg‘ambar (s.a.v.) sahobalari davrida ilmiy atama sifatida, biror ilmning nomi sifatida iste’molda bo‘lmaganki, tafsir, hadis, aqida, fiqh kabi.
Agar kalom ilmining ma’nosida xatarli narsa bor desak, u holda bizning iste’molimizdagi kalom ilmi ma’no jihatdan olamning paydo bo‘lganligi, uning paydo qiluvchisi borligi, bu yaratuvchining yagonaligi, uning sifatlarini o‘rganishga xizmat qiladi.
Endi savol tug‘iladi: Allohni tanishlik qanaqasiga harom bo‘ladi? Agar kalom ilmidan ko‘zlangan maqsad firqalanish, taassub, dushmanlik va boshqa salbiy illatlar bo‘lsa, u holda bu harom bo‘ladi.
Tavhid
Tavhid (arab - yakkaxudolik)- umumiy maʼnoda - yakkaxudolik haqidagi taʼlimot (qarang Vahdoniyat). Sharʼiy istiloxda esa, Tavhid - islomda Allohga shirk keltirishning turli koʻrinishlaridan voz kechish va Allohning birligiga eʼtiqod qilish.
Tavhid islomda (sunniylikda ham, shialikda ham) rasman eʼtirof etilgan aqidalarning birinchisi, mohiyatan, asosiy va markaziy aqida. Mazmunan shunday tasavvurni ifoda etgani uchun Qurʼonning 112"Ixlos" surasi ham baʼzan Tavhid surasi deb yuritiladi
Tavhid bu Allohni ibodatda yagona qilish ya’ni ibodatni faqatgina yagona Allohga qilish qaysiki, Alloh bu dunyoni o’sha (ibodat) uchun yaratdi. Alloh taolo Qur’oni Karimda aytganidek:
“Men (Alloh) jin va insni faqat (Yagona) O’zimga ibodat qilishlari uchun yaratdim”Va-z-zoriyot surasi 51:56) (bu erda ibodatning ma’nosi shuki barcha ibodat turlarida tavhid (yagona Allohga qilish) va faqatgina Allohga duo qilish)
Qur’oni Karimda quyidagi Tavhid turlari tasvirlanadi:
Alloh aytadi: ”(ey Muhammad), qasamki, agar siz ulardan (mushriklardan): ”Osmonlar va yerni kim yaratgan?” deb so’rasangiz, albatta: ”ularni Eng Qudratli va Eng dono (Barcha narsalarni biluvchi Alloh) yaratgan”, derlar” (Zuxruf surasi 43:9)
Tavhid Ar-Rububiyah - bu yagona Allohning Rabb va Yaratuvchi ekanligiga iymon keltirish. Haqiqatan ham, kofirlar (mushrik, Allohdan o’zgaga ibodat qiluvchilar) bunga iymon keltirishgan, ammo bu ularning Islomga kirishiga kafil (sabab, etarli) bo’lmadi:
Tavhid Al-’Uluhiyah - bu Allohni barcha shar’iy ibodat turlarida, ya’ni masalan, duo qilish, yordam so’rash, namoz o’qish, qurbonlik so’yish,tavof qilish(Ka’bani), qasam ichish va hokazolarda tavhid qilish (Yagona Allohga qilish)
Bu tavhid turi kofirlar (mushriklar) tomonidan rad etilgan hamda millatlar va ularga tegishli (yuborilgan) payg’ambarlar o’rtasidagi qarama-qarshilik, kelishmovchilikning Nuh davridan Muhammad (sallallahu ’alayhi va sallam) davrigacha asosiy sababi (manbasi) bo’lib kelgan.
Qur’onda ibodat tavhidi (tavhid al-’uluhiya)ning va yagona Allohga murojaat qilishning juda ham muhimligini ko’rsatvchi ko’plab suralar, oyatlar mavjuddir. Masalan, Fotiha surasida shunday deyiladi: ”Sengagina ibodat qilamiz va Sendangina madad so’raymiz” (Fotiha surasi 1:4)
Tavhid Al-Asma va Sifat ( Allohning Ism va Sifatlarida yagonaligi)- Alloh taolo Qur’oni karimda O’zini qanday sifatlagan bo’lsa, yoki Rasululloh (sallallahu ’alayhi va sallam) sahih hadislarda u Zotni qanday sifatlagan bo’lsalar, ushbu sifatlarga iymon keltirib, U Zotni o’zimizga o’xshatmasligimiz(tamsil) va bu sifatlarni inkor qilib(ta’til), ma’nolarini o’zgartirmasligimiz(tahrif) hamda Uning sifatlarini qanday deb so’ramasligimizdir(at-takyif) va sifatning so’zini qabul qilamiz ammo ma’nosiga e’tibor qilmaymiz deyishdan qaytishdir.(tafvid).
Allohning sifatlariga misol: Alloh taoloning Uning Arshi ustidaligi (istivaa) va dunyo (eng pastgi) osmoniga tushishi (nuzul) va Uning Qo’li va Uning Kelishi (Maji’) borligi kabi Alloh taoloni barkamol zot ekanligini anglatadigan narsalar.
Alloh Qur’onda aytadi: ”Biron narsa U Zotga o’xshash emasdir, U Zot (barcha narsani) Eshitguvchi va (barcha narsani) Ko’rib Turguvchidir”. (Shuro surasi 42:11)
1.Tahrif - bu aniq oyatlarning va sahih hadislarning ma’nolarini yolg’on bo’lgan boshqa ma’nolarga almashtirish, masalan, istivaa (ko’tarilish)ning ma’nosini istawlaa (g’alaba qilish, qozonish) deb tushuntirish.
2.Ta’til- bu Alloh sifatlarini inkor va rad etish. Ya’ni masalan, Allohning osmonlar ustida yuksakligini rad etish. Adashgan guruhlar Alloh barcha joyda deb ta’kid qilishadi. Alloh taolo ularning yol’gonlaridan uzoqdir.
3. At-Takyif - (qanday deb so’rash) - bu Alloh sifatlari qanday deb so’rash va shu yo’sinda ko’p mulohazaga tushish. Demak, Allohning osmonlar ustida yuksakligini mavjudotning (Uning yaratganining) yuksakligiga solishirish mumkin emas va Allohdan boshqa hech kim Allohning 7 osmon ustida qanday ekanligini bilmaydi. Shuning uchun ham Alloh sifatlari ustida ular qanday deb mulohaza yuritish mumkin emas, chunki Alloh sifatlarining qandayligini Allohdan o’zga hech kim bilmaydi.
4. At-Tamsil (O’xshatish) - bu Alloh sifatlarini Uning mavjudotlari sifatlariga o’xshatish. Biz: ”Alloh eng pastki osmonga biz tushganimizdek tushadi” deb ayta olmaymiz. Chunki uni Allohdan o’zga hech kim bilmaydi va u faqatgina Allohga xosdir.
5. At – Tafvid - Salaflar tafvidi Alloh sifatlari ma’nosini qabul qilish va uning qanday ekanligini mulohaza qilmaslik. Masalan, Istivaa Yuksaklik ma’nosini bildiradi deb olingan ammo, Alloh Uning Arshi ustida qanday yuksakligini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi.

Imоn, shirk, kufr, qiyomat, jannat va do’zax tushunchalarining mazmun-mohiyati. Mаzkur mаsаlа yеchimi ko’p qirrаli. Qo’yilgаn mаsаlаni hаr kim o’z mа’nаviy dunyosi o’lchаmi bilаn o’lchаb, shungа yarаsha hаtti-hаrаkаt qilаdi. Insоnning chin mа’nоdаgi insоnligi- uning imoni, diyonаti, mеhr-оqibаti, pоkligi vа hаlоlligi, kаmtаrligi vа bоshqаlаr bilаn o’lchаnаdi. Bu umumiy tаrzdа insоniylik tushunchаsi bilаn ifоdаlаnаdi. Insоniylik esа fаqаt imonli insоnlаrdаginа bo’lаdi.Bu o’rindа hаmmа kishilаr uchun umumiy tаrzdа tеgishli bo’lgаn mаsаlаlаr ustidа bаhоli qudrаt fikr yuritаmiz.

Hаr birimiz imon tushunchаsining mоhiyatini to’g’ri аnglаb, tushunib оlsаk, imonni izоhlоvchisi bo’lgаn diyonаt, vijdоnlilik, insоf, mеhr-оqibаt, sаhоvаt, аdоlаtlilik, pоklik vа hаlоllik, kаmtаrlik vа bоshqа mа’nаviylik fаzilаtlаrining hаm mоhiyatini bilib оlаmiz. Fаqаt imonli kishilаrginа pоklik vа hаlоllik, diyonаt, ezgulik, mеhr-оqibаt, sаhоvаt, muruvvаt yo’lidа bo’lаdilаr. Shuning uchun imon tushunchаsini, uning mоhiyatini kеng qаmrоvli аsоsdа bаyon qilishni mаqsаdgа muvоfiq dеb bildik. Imon аrаbchа so’z bo’lib, lug’аviy mа’nоsi ishonch dеmаkdir. U insоn ruhiy оlаmining bоtiniy tоmоnini tаshkil etаdi.
Imon shaхsning o’z e’tiqоdigа tаyangаn hоldа bоshqаlаrning niyati, qilmish-qidirmishigа, o’zining ishlаrigа, hаtоlаrigа munоsаbаt bildirishdir. Imon hаyotdа to’g’ri yo’l tоpishning mеzоni hisоblаnаdi.
Imonli kishilаr Аllоhdаn qo’rqish, bаndаdаn uyalish nimа ekаnligini chuqur idrоk etgаnlаr. Аllоhni bir, Pаyg’аmbаrimizni (sаllаllоhu аlаyhi vаsаllаm) uning elchisi dеb bilish-imonning bоsh bеlgisi hisоblаnаdi. Imonli bo’lgаn kishilаr butun hаyotlаridа, ishlаridа, fаоliyatlаridа, uydа, ko’chаdа birоvgа, o’z оilаsigа munоsаbаtlаridа hаmisha to’g’ri vа hаlоl yo’l tutishgа intilаdilаr. Muоmаlа vа munоsаbаtlаridа g’аrаz bo’lmаydi., tа’mаdаn vа хаrоmdаn hаzаr qilаdilаr. Hаr ishlаridа fаqаt bu dunyoni emаs, охirаtni hаm o’ylаb ish tutаdilаr. Bаrchа аmаllаri vа hаtti-hаrаkаtlаrini shungа bo’ysundirishgа hаrаkаt qilаdilаr.
Shariаtdа esа Jаnоb Pаyg’аmbаrimiz Muhаmmаd аlаyhissаlоm (s.а.v.) Аllоh tаrаfidаn kеltirgаn bаrchа хаbаrlаrgа til bilаn iqrоr bo’lib, dil bilаn tаsdiqlаshgа imon dеyilаdi. Ya’ni Qur’оni Kаrim vа Hаdisi Shariflаr оrqаli Аllоh, jаnnаt, do’zах, qiyomаt kаbilаr hаqidа bеrilgаn хаbаrlаrgа ishonch imondir. Imonning diniy vа dunyoviy tаlqinlаri mаvjud.
Mа’nаviy-аhlоqiy fаzilаt sifаtidа esа imon fаqаt оdаmzоtgаginа хоs ruhiy hоdisа jumlаsigа kirаdi. Insоn, оdаmzоtdаn tаshqаri hеch bir mаhluqоtdа imonning o’rni-tаgi hаm yo’q. Binоbаrin, оdаmzоd jаmiki bоshqа jоnzоtlаrdаn birоn bir nаrsаgа ishonib, uni muqаddаs dеb bilishi, ya’ni imon kеltirishi bilаn аjrаlib turаdi. Imon kishi mа’nаviyatining, аhlоqining o’q ildizi, pоydеvоri, nеgizidir. Imondаn mаhrum kimsаning аqli nеchоg’li o’tkir, irоdаsi nаqаdаr cho’ng bo’lmаsin vа shulаr tufаyli o’zligidаn qаnchаlik mаg’rurlаnmаsin, u chinаkаm insоnlаr qаtоrigа hеch qаchоn kiritilmаgаn, kiritilmаydi hаm. Zеrо, imonsiz оdаm nа Аllоhdаn qo’rqаdi vа nа bаndаlаridаn uyalаdi. U o’z nаfsining itоаtkоr quli bo’lib, hаr qаndаy rаzоlаt vа pаstkаshliklаrdаn qаytmаydi. Аllоh hаmmаmizni shundаn аsrаsin. Buning uchun imon yo’lini tutishimiz lоzim.
Imonning mоhiyati аzаldаn оlаm vа оdаmzоtning kеlib chiqishi, оdаmning оlаmdаgi o’rni qаndаy, insоn umrining mа’nоsi nimаdа, zоti bаshar nimаgа dа’vаt etilgаn, u nimаlаrgа qоdiru, nimаlаrgа nоqоdir singаri muаmmоlаr tаshkil etib kеlаdi.
Hаmmа dinlаrdа imongа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi. Imon bаrchа dinlаrning ustuni sаnаlаdi. Imonning diniy tаlqini hаm insоn fаоliyatini оqilоnа bоshqаrish, jаmiyat hаyotidа tinchlik, аdоlаt, insоnpаrvаrlik, hаlоllik singаri fаzilаtlаrni shakllаntirishgа qаrаtilgаn. Chunоnchi, zаrdushtiylik imoni uch tаyanchgа: niyat-fikrning sоfligigа, so’zning sоbitligigа, аmаllаrning insоniyligigа suyanаdi. Imonli kishi o’g’rilik vа tаlоnchilikdаn, o’zgаlаrning mоl-mulkigа ko’z оlаytirishdаn, birоvning hаqqigа hiyonаt qilishdаn, bоshqаchа аytgаndа, o’zligigа, ya’ni o’z imonigа хilоf, zid ish qilishdаn o’zini tiya bilаdigаn kоmil insоndir. Imonli оdаmgа yuqоridа qаyd etilgаn hоdisаlаrni qilmа, gunоh bo’lаdi dеb tаrg’ib qilishning hоjаti yo’q.
Bundаn 1400 yil muqаddаm Аllоhning irоdаsi bilаn Muhаmmаd аlаyhissаlоm fаоliyatlаri tufаyli bunyodgа kеlgаn islоm tа’limоtigа ko’rа, islоmiy imon mоhiyatini Qur’оni kаrimning quyidаgi surаsi оchib bеrаdi: “Chin ko’nglim bilаn imon kеltirdim: Аllоhi tаоlоgа vа uning fаrishtаlаrigа vа uning kitоblаrigа vа uning pаyg’аmbаrlаrigа hаm bu dunyo yo’q bo’lib охirаt kuni bo’lmоg’igа vа qаdаrgа, ya’ni yaхshi vа yomоn ishlаr hаr qаysisi Аllоhi tаоlоdаn bo’lmоg’igа vа o’lgаndаn so’ng qаbrdаn tirilib vа bulаrning hаmmаsi hаqiqаt ekаnigа. Dilim bilаn guvоhlik bеrurmаn, аlbаttа Аllоhdаn o’zgа mа’bud yo’qdir. Yanа guvоhlik bеrаmаn, аlbаttа Muhаmmаd Аllоhi tаоlоning bаndаsi vа bаrchа bаndаlаrigа din аhkоmlаrini o’rgаtmоq uchun yubоrilgаn pаyg’аmbаridur”.
Qur’оni kаrimdа imonli оdаmlаrning bеlgilаri quyidаgichа tаvsiflаnаdi. Ulаr mo’min, rоyish, yuvоsh, itоаtkоr, quruq so’zlik (mаhmаdоnаlik)dаn qоchuvchi, pоklikkа intiluvchi, shartnоmаlаrigа riоya etuvchi, itоаtgа аmаl qiluvchilаrdir.
Hоzirgi kundа еr yuzidа diniy imonning bir qаnchа turlаri bo’lib, jаhоn аhllаri аrо kеng tаrqаlgаni to’rttаdir: islоmiy imon,buddаviy imon, iudаviy imon, isоviy imon.
Husаyn Vоiz Kоshifiyning ko’rsаtishichа, imongа zаmin bo’lаdigаn аsоsiy islоmiy jihаtlаr quyidаgilаrdir:
1.Оlаmni, insоnni yarаtuvchi zоt Аllоhgа ishonish;
2.Bаrchа insоnlаrni Hаq yo’ligа dа’vаt qiluvchi pаyg’аmbаrlаrgа ishonish;
3.Аllоhning fаrishtаlаrigа ishonish;
4.Pаyg’аmbаrlаrgа yubоrilgаn muqаddаs kitоblаrgа ishonish;
5.Qiyomаt kuni qаytа tirilishgа ishonish;
6.Охirаtdа bu dunyodаgi yomоn, yaхshi ishlаrigа jаvоb bеrish zаrurligigа ishonish;
7.Tаqdirgа ishonish vа Аllоh nаsib etgаn rizq-ro’zgа, nе’mаtlаrgа, mаshaqqаtlаrgа rоzilik bildirish.
Yuqоridаgi fikrlаrdа islоmiy imоnlilikning mеzоnlаri o’z ifоdаsini tоpgаn. Bulаr imonlilikkа аsоs bo’lаdigаn mа’nаviy оmillаr sаnаlаdi. Diniy imon yo’nаlishlаri хilmа-хil bo’lgаn hоldа mаzmunаn оliy bir ibtidоgа ishonch ruhining qаlbdа qаrоr tоpishidаn kеlib chiqib dunyoni аnglаshdir. Ya’ni bu imon turlаri mаzmun jihаtdаn fаrqlаnsа-dа, аmmо mоhiyatаn birdir. U hаm bo’lsа, birоn-bir nаrsа vа g’оyani bеnihоya sharifu muqаddаs, аzizu mukаrrаm bilib, kundаlik fаоliyat vа hulq-аtvоrdа аnа shu e’tiqоddаn kеlib chiqib, hаtti-hаrаkаt qilishdаn ibоrаtdir. Binоbаrin, jаmiki imon turi kishi аmаliy fаоliyati vа hulq-аtvоri dаsturi sifаtidа nаmоyon bo’lаdi.
Qur’оni karim va umuminsоniy g’оyalar. «Qur’on» - arabcha «qara’a» (o’qimoq) fe’lidan olingan. Qur’on suralardan iborat. Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on mantlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204ta, 6232ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Qur’on nusxalarining bir-biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taqsimlanganligini bildiradi.
Suralar Qur’onda o’z mazmuniy izchilligiga yoki o’qilgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, balki hajmiga ko’ra - avval katta suralar, undan so’ng kichik suralar tartibi Muhammad s.a.v. ko’rsatmalariga binoan joylangan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmga ega bo’lgan 2-surada 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat.
Islomshunoslik va Qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini quyidagicha shaklda tasavvur qilish mumkin:
1. Makka davri (610-615 yillar). Yevropa olimlari bu davrda nozil bo’lgan suralarga «Nazmiy suralar» deb nom berganlar.
2. Makka davri (616-619 yillar), Muhammad s.a.v. va ularning izdoshlari doimiy ta’qib ostida yashagan va ko’pchilik Habashistonga ko’chib ketgan muhitda nozil bo’lgan. Bu suralarda Ollohning «Rahmon» sifatida ko’p tilga olinganligi sababli Yevropa olimlari ularni «Rahmon suralari» deb ataganlar.
3. Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrigacha). Bu davrda ham Muhammad s.a.v. va sahobalar ta’qib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda, ko’pincha shahardan tashqarida ibodatga to’planganlar. Bu davr suralarida islomning aqoidiga keng o’rin berilgan.
Tarixiy voqealar aniqroq ko’zda tutilgan holda Madina davriga oid 24 ta surani besh davrga ajratish ma’qulroqdir:
1-Madina davri (622 yil oktyabrdan 624 yil gacha). Muhammad s.a.v. Madinaga ko’chib kelganlaridan makkaliklar bilan birinchi yirik to’qnashuv - Badr jangigacha nozil bo’lgan 4 sura bu davrga kiradi.
2-Madina davri (624 yil martidan 625 yil martigacha). Badr jangidan keyin Uhud jangigacha o’tgan bir yil ichida nozil bo’lgan 3 surani o’z ichiga oladi.
3-Madina davri (625 yil martida - 627 yil martigacha). Uhud jangidagi talofotdan keyin Xandaq jangigacha o’tgan ikki yil ichida 5 ta sura nozil bo’lgan.
4-Madina davri (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Xandaq jangidan so’ng Makkaning olinishigacha o’tgan salkam uch yil ichida nozil bo’lgan 8 sura shu davrga kiradi.
5-Madina davri (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka fath qilinganidan keyin Muhammad s.a.v. vafotlarigacha o’tgan ikki yildan ortiqroq davr ichida nozil bo’lgan 4ta sura shu davrga kiradi.
Qur’onning jamlanishi. Muhammad alayhis-salom hayotlik chog’larida yana vahy tushib qolar degan umidda Qur’on jamlanib, kitob holiga keltirilmagan edi. Payg’ambar vafotlaridan keyin Qur’on kishilarning xotirasida va yozgan narsalarida saqlanib qoldi. Payg’ambardan so’ng musulmonlarga Abu Bakr (572-634) boshliq etib saylandi. Uning xalifalik davrida (632-634) mu’minlar va murtad(dindan qaytgan)lar o’rtasida shiddatli janglar bo’lib o’tdi. Ushbu janglarda Qur’onni to’liq yod olgan qorilar ko’plab shahid bo’ldilar. Shunda Umar ibn al-Xattob (585-644) Abu Bakrga «barcha qorilar shu zaylda o’lib ketaversa Qur’on nuqsonli bo’lib qolishi mumkin, shu sababli uni jamlab kitob holiga keltirish zarur» degan maslahatini beradi. Avvaliga Abu Bakr ikkilanib turadi, chunki bu ish Payg’ambar hayotlik paytlarida qilinmagan edi. Keyinroq Abu Bakr ham Qur’onni kitob shakliga keltirib qo’yish zarurligini anglab etdi va Zayd ibn Sobit ismli sahobani chaqirib bu ishni unga topshiradi. CHunki, Zayd Payg’ambar alayhis-salom bilan juda ko’p birga bo’lgan, Qur’onni juda ham yaxshi yod olgan va Rasululloh huzurlarida yozgan. Payg’ambar umrlarining so’nggi yilida farishta Jabroil alayhis-salomga Qur’onni avvalidan to oxirigacha o’qib berganlarida birga bo’lgan edi. Shunday qilib, Zayd va Umar mashaqqatli urinishlardan keyin Qur’onni kiyik terisidan bo’lgan sahifalarga yozib chiqdilar va bog’lab Abu Bakrning uyida saqlab qo’ydilar. Bu «suhuf» - sahifalar deb nomlandi. Abu Bakr olamdan o’tgandan keyin sahifalar Umar ibn al-Xattob uyiga, u olamdan o’tgandan so’ng, uning qizi - Payg’ambar alayhis-salom ayollari Hafsada qoldi.
Vaqt o’tishi bilan ko’plab xalqlar musulmonlikni qabul qilishi natijasida musulmonlarning soni ko’paya bordi. Turli tillar va shevalar o’rtasida mavjud farqlarga ko’ra Qur’onni qanday o’qish kerakligi borasida ixtiloflar chiqa boshladi. Bu holatni ko’rgan o’sha vaqtda xalifalik qilgan Usmon ibn Affon (644-656) Hafsa binti Umardan Abu Bakr va Umar davridagi suhuflarni so’rab olib undan nusxa ko’chirishga buyruq beradi.
Xalifa Usmon ibn Affon topshirig’iga binoan Zayd ibn Sobit barcha Qur’on suralarini yig’ib, taqqoslab chiqib qaytadan Qur’on matnini jamlagan. Qur’onning birinchi rasmiy nusxasi 651 yil taqdim etildi. U asl nusxa hisoblanib yana uchta, ba’zi manbalarga ko’ra ettita nusxa ko’chirtirilib, yirik shaharlardan - Basra, Damashq, Kufaga jo’natiladi. «Imon» deb nomlangan asl nusxa esa Madinada, xalifa Usmon huzurida qoldi. Ko’chirilgan nusxalar «Mushafi Usmon» deb ataldi.
Nusxalar tayyor bo’lgandan so’ng musulmonlar yashaydigan diyorlardagi markaziy shaharlarga bittadan nusxaga bitta qori qo’shib jo’natdilar va hammaga faqat Qur’onning shu nusxasidan ko’chirishga buyruq beradi.
Mazkur Qur’on 5553 varaqdan iborat bo’lib, varaqlar o’lchami 68x53 sm., matn hajmi 50x44 sm.dir. Sahifalar kiyik terisidan ishlangan bo’lib, har biriga 12 qatordan chiroyli kufiy xatida yozuv bitilgan. Ko’p varaqlari yo’qolgan va keyinchalik qog’oz sahifalar bilan to’latilgan.
Tataristonlik islom olimi Shihobuddin al-Marjoniyning (1818-1889) aytishicha, Qur’onni qayta tiklash Samarqandda joylashgan «Mug’ak masjidi» imomi Abdurrahim ibn Usmon (vaf. 1838 y.) tarafidan bajarilgan.
Arab tarixchilarining xabar berishlaricha, xalifa Usmon Qur’onni mutoala qilib o’tirganlarida o’ldirilgan. U kishining qoni Qur’onga to’kilgan. Shu tufayli ham Usmon Qur’oni asl nusxaligi va xalifa qoni to’kilganligi bilan musulmon dunyosida muqaddas kitob hisoblanib, alohida e’tiborga sazovordir. Bizdagi, ya’ni Toshkent shahridagi Usmon Qur’onida ham qon izlari bo’lib, shu nusxa xalifa Usmonga tegishli degan fikrlar mavjud.
Usmon Qur’oni ruslar O’rta Osiyoni bosib olguncha Samarqandda, Xo’ja Axror madrasasida saqlanar edi. Qur’onning Samarqandga keltirilishi haqida ham xalq o’rtasida har xil rivoyatlar mavjud. Ulardan birida muqaddas kitobni Abu Bakr al-Qaffol ash-Shoshiy (976 yili vafot etgan, Toshkentda dafn qilingan) Bag’doddan olib kelgan deb hikoya qilinadi. Avlodlar osha Abu Bakr Qaffol Shoshiy merosxo’rlaridan Xo’ja Ahror qo’liga o’tgan va u kitobni o’zi qurdirgan madrasaga qo’ydirgan. Ikkinchi bir rivoyatda esa Xo’ja Ahror muridlaridan biri Makkadan haj qilib qaytayotganida Istambulga kiradi va borib Sultonni og’ir hastalikdan davolaydi. Sulton minnatdorchilik bildirib, unga Qur’onni tortiq qiladi.
Bizning va arabshunos olimlarning fikricha bu Qur’on sohibqiron Temur tomonidan Basradan ko’plab qo’lyozma kitoblar va boshqa o’ljalar bilan birga Samarqandga keltirilgan va mashhur Temur kutubxonasiga qo’ydirilgan. Temuriylar davridagi o’zaro kelishmovchiliklarda Temur kutubxonasi yondirilib yuborilgan. Tasodifan shu nusxa omon qolgan.
Qur’onni chuqur ilmiy taftish etgan Sankt-Peterburglik sharqshunos olim A.V.Shebunin fikricha, Qur’on Basradan Sohibqiron Temur tomonidan Samarqandga keltirilgan. chunki, Shebunin Parij, Berlin va Makkadagi boshqa nusxalariga solishtirib, bizdagi Qur’onning Basra nusxasi ekanligini isbotlab berdi. 400 yil davomida bu muqaddas kitob Samarqandda saqlanadi.
Ming afsuslar bo’lsinkim, 1868 yilda rus askarlarining Samarqandga bostirib kirishi bilan xalqimizning moddiy, ma’naviy boyliklariga tajovuz boshlandi.
Albatta bu tajovuzdan muqaddas hisoblangan qabr toshlari, maqbara ichidagi yodgorliklar ham, musulmonlarning shoxona mulki Usmon Mushafi ham chetda qolmadi. Musulmonlar Qur’onini tezlikda bekitib Buxoroga jo’natmoqchi bo’ladilar. Biroq bu xabar Zarafshon o’lkasining boshlig’i general Abramov qulog’iga etib, «fan uchun bunday nodir, bebaho, qadimiy yodgorlikni qo’ldan chiqarmaslik uchun hamma chora ko’rilsin» deb polkovnik Serovga buyruq beradi. Serov Qur’onni general Abramovga keltiradi. Abramov esa uni zudlik bilan Turkiston general-gubernatori K.N.Kaufmanga etkazadi. U o’z navbatida zudlik bilan 1869 yil 24 oktyabrda Peterburgga - Imperator kutubxonasiga alohida kuzatuvchilar bilan yuboradi.
Rus ishbilarmonlari qulay fursatdan foydalanib Qur’on tufayli boylik orttirish yo’liga o’tdilar. Masalan: 1895 yili 2000 nusxada Qur’onning bir varag’i chop etildi. 1905 yili esa Ilyos ibn Ahmad Shoh «Yosin» surasining fotonusxasini chiqardi. Shu yili S.Pisarev Qur’onni faksimilda 50 nusxa chop etib, 25 nusxasini sotishga chiqardi. Har bir nusxasiga 500 so’m baho qo’yildi. U Qur’onni asl nusxasiga o’xshatish uchun xajmini ham eskicha qoldirdi. Hozir faksimil nusxadan jumhuriyatimizda ikkita bo’lib, biri O’zbekiston musulmonlari diniy idorasining asosiy kutubxonasida, ikkinchisi - Temuriylar tarixi muzeyida saqlanadi.
Oktyabr to’ntarishidan so’ng Butunrossiya musulmonlar jamiyati nomidan Usmon To’qumboev RSFSR Xalq Komissarlari Sovetiga murojaat qilib, muqaddas Usmon Qur’oni o’z egalariga, ya’ni musulmonlarning O’lka s’ezdiga topshirilishini talab qiladi. RSFSR XKS tomonidan musulmonlarning talabi qondirilib, Qur’on ular ixtiyoriga beriladi. 1917 yil 29 dekabr kuni Peterburgdagi podsho kutubxonasining «nodir qo’lyozmalar» bo’limidan olinib, Butunrossiya musulmonlar jamiyati raisi U.To’qumboev javobgarligi ostida Ufa shahriga jo’natiladi. Qur’on 1923 yilgacha Ufada saqlanadi.
1923 yil 23 iyulda Butunittifoq Markaziy Ijroqo’mi Usmon Qur’onini Turkistonga qaytarishga qaror qiladi. Muqaddas yodgorlikni Ufadan Toshkentga maxsus komissiya kuzatuvida olib kelinadi. 1923 yil 18 avgustda Toshkentdan Sirdaryo diniy idorasiga qarashli Xo’ja Ahror jome’ masjidiga topshiriladi.
Muqaddas yodgorlikni o’z eliga keltirish uchun Ufa shahriga maxsus komissiya yuborildi. Komissiya tarkibida Sultonxo’ja Qosimxo’jaev, sharqshunos olim, professor A.Z.Shmitd va din peshvolaridan 3 vakil bor edi. Komissiya maxsus vagonda, askarlar qurshovida, Qur’onni eson-omon Toshkentga keltirdilar. Shundan keyin Qur’on 1923 yil 18 avgustda Sirdaryo diniy idorasiga qarashli Xo’ja Ahror jome masjidiga topshiriladi. Lekin ko’p o’tmay Qur’onni eski shahar muzeyiga keltiradilar va u maxsus po’lat sandiqda saqlana boshlanadi. Eski shahar muzeyi Birinchi o’zbek muzeyiga aylantirildi. Muzey 1926 yilning 1 yanvaridan ochildi. 1926 yilning faqat bir oyi ichida muzeyni 4000dan ortiq kishi kelib ko’rgan.
Qur’onga Sharqning juda ko’plab olimlari tomonidan turli tafsir(sharh, izoh)lar yozilgan. Qur’on XII asrdan boshlab Yevropa xalqlari tillariga, jumladan, lotin tiliga tarjima qilina boshlagan. XVIII asr boshlarida Yevropa xalqlari tillaridan, XIX asr o’rtalarida arabcha asl nusxasidan rus tiliga tarjima qilingan. G.S.Sablukovning arabchadan dastlabki tarjimasi Qozonda 3 marta (1878, 1894, 1907) nashr qilingan. Akademik I.Yu.Krachkovskiy tomonidan amalga oshirilgan Qur’onning ilmiy izohlari bilan rus tilidagi adekvat (so’zma-so’z) tarjimasi mashhurdir. Bu tarjima uning vafotidan keyin 1962 va 1986 yillarda nashr etilgan.
Mamlakatimiz mustaqil bo’lganidan so’ng o’zbek tiliga davlat maqomi berildi. Davlat ish qog’ozlari, ko’plab darslik va qo’llanmalar o’zbek tilida yozila boshlandi.
Shu qatori Qur’oni Karimni ham o’zbek tiliga tarjima qilishga kirishildi. 1992 yilda Qur’on o’zbek tiliga Alouddin Mansur tarafidan tarjima qilindi va «Cho’lpon» nashriyotida ko’p nusxada chop etildi.

Adabiyotlar:
• Abdulatif qori Hoshimjon qori o`g`li. Zalolatga ketmang! «Hizb-ut tahrir» fitnasidan ogoh bo`ling. T., Movaraunnahr, 2003 yil.
• Bag`rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi. T., 2002.
• Bahromov A. Islom va ma`rifat. T., Movaraunnahr, 2002.
• Jurjoniy A.SH. Islom huquqshunosligi. – T, Toshkent islom universitet, 2002.