Andijon mashinasozlik instetuti Avtomobilsozlik fakulteti Energiya mashinasozlig yo’nalishi

Shunday qilib, agar suyuqlikning biror qismi tezlashayotgan boʻlsa, suyuqlikning bu qismi uchun tashqi kuch ish bajarishi kerak. Suyuqlik ustida qanday kuch ish bajaryapti? Hayotda suyuqlik ustida manfiy ish bajarayotgan kuchlar juda koʻp, biroq biz sistemani mukammal va suyuqlik toʻliq laminar oqmoqda deb tasavvur qilamiz. Laminar (qatlamli) oqim suyuqlikning parallel qatlamlarda (oʻzaro kesishmasdan) oqishini anglatadi. Laminar oqayotgan suyuqlikda girdoblar yoki burilishlar boʻlmaydi. [Bu fikrlar qanchalik toʻgʻri?]

• Shunday qilib, agar suyuqlikning biror qismi tezlashayotgan boʻlsa, suyuqlikning bu qismi uchun tashqi kuch ish bajarishi kerak. Suyuqlik ustida qanday kuch ish bajaryapti? Hayotda suyuqlik ustida manfiy ish bajarayotgan kuchlar juda koʻp, biroq biz sistemani mukammal va suyuqlik toʻliq laminar oqmoqda deb tasavvur qilamiz. Laminar (qatlamli) oqim suyuqlikning parallel qatlamlarda (oʻzaro kesishmasdan) oqishini anglatadi. Laminar oqayotgan suyuqlikda girdoblar yoki burilishlar boʻlmaydi. [Bu fikrlar qanchalik toʻgʻri?]
• Shuning uchun biz dissipativ kuchlar tufayli energiya yoʻqotilmaydi deb olamiz. Xoʻsh, qaysi nodissipativ kuchlarning ishi suyuqlikning tezlashishiga sabab boʻlmoqda? Atrofdagi suyuqlikning bosimi suyuqlik ustida ish bajaradi va tezlashtiruvchi kuch hosil qiladi.
• Quyidagi chizmada chapdan oʻngga qarab oqayotgan suv nayi koʻrsatilgan. Belgilangan suv hajmi cheklangan hududga kirishi bilan u tezlashadi. Belgilangan suvning chap tomonidagi �1P1​P, start subscript, 1, end subscript bosimidan kelib chiqqan kuch uni oʻng tomonga itaradi va musbat ish bajaradi, chunki kuchning yoʻnalishi suyuqlik harakati bilan ustma-ust. Belgilangan suyuqlikning oʻng tomonidagi �2P2​P, start subscript, 2, end subscript bosimidan chapga yoʻnalgan kuch hosil boʻladi va u manfiy ish bajaradi, chunki kuchning yoʻnalishi suyuqlik harakatiga qarama-qarshi.

Biz bilamizki, suv tezlashishi kerak (oqim uzluksizlik tenglamasidan) va shu sababli uning ustida musbat ish bajarilishi zarur. Demak, chap tarafdagi bosim kuchi tomonidan bajarilgan ish oʻng tarafdagi bosim kuchi bajargan manfiy ishdan kattaroq boʻlishi kerak. Bu shuni anglatadiki, kengroq/sekinroq qismdagi �1P1​P, start subscript, 1, end subscript bosim tor/tez qismdagi �2P2​P, start subscript, 2, end subscript bosimdan kattaroq boʻlishi kerak. [Shoshmang, haqiqatan ham shundaymi?]

• Biz bilamizki, suv tezlashishi kerak (oqim uzluksizlik tenglamasidan) va shu sababli uning ustida musbat ish bajarilishi zarur. Demak, chap tarafdagi bosim kuchi tomonidan bajarilgan ish oʻng tarafdagi bosim kuchi bajargan manfiy ishdan kattaroq boʻlishi kerak. Bu shuni anglatadiki, kengroq/sekinroq qismdagi �1P1​P, start subscript, 1, end subscript bosim tor/tez qismdagi �2P2​P, start subscript, 2, end subscript bosimdan kattaroq boʻlishi kerak. [Shoshmang, haqiqatan ham shundaymi?]
• Suyuqlikdagi bosim va tezlik oʻrtasidagi teskari proporsionallik Bernulli qonuni deb ataladi.
• Bernulli qonuni: gorizontal joylashgan nay boʻylab oqayotgan suyuqlik kichik bosimli joylarda tez, katta bosimli joylarda sekin harakatlanadi.
• Bernulli qonuni toʻgʻrisida fikr yuritishning eng oddiy yoʻli – suyuqlik bosim katta sohadan bosim kichik sohaga oʻtganda tezlashadi, chunki natijaviy kuch harakat yoʻnalishi bilan ustma-ust tushadi.
• Suyuqlik tez harakat qiladigan hududlarda past bosim boʻladi degan fikr gʻalati tuyulishi mumkin. Shubhasiz, sekin harakatlanadigan suyuqlikdan koʻra tez harakatlanayotgan suyuqlik tanangizga urilganda koʻproq bosim his qilasiz, toʻgʻrimi? Ha, bu toʻgʻri. Ammo hozir gap ikki xil bosim haqida ketyapti. Bernulli qonunidagi bosim bu oqim davomida barcha yoʻnalishlarga, shu jumladan, trubaning yon tomonlariga koʻrsatiladigan ichki suyuqlik bosimi hamdir. Bu siz suyuqlikning oldiga chiqib, uning harakatini toʻxtatganingizda his qiladigan bosimdan farq qiladi. [Men hali ham ularning farqini tushunmadim.]
• Eʼtibor bering, Bernulli qonuni tez harakatlanuvchi suyuqlik yuqori bosim hosil qila olmaydi demayapti. U shunchaki suyuqlikning sekin oqayotgan qismi xuddi shu nayda suyuqlikning tez oqadigan qismidan koʻproq bosim hosil qilishini aytgan.

• Quvur — truba, diametri uzunligiga nisbatan ancha kichik bo'lgan ichi bo'sh buyum; bino, inshoot va mashinalarning naysimon shaklli qismi. Asosan, suyuqlik, bug', gaz, ayrim hollarda sochiluvchan qattiq jismlarni bir joydan ikkinchi joyga tashish uchun ishlatiladi. Quvur mashinasozlik, asbobsozlik, qurilish, kon sanoati, gidrotexnika inshootlarida keng qo’llanadi. Quvur qora va rangli metall, beton va temirbeton, sopol, asbotsement, yog'och, plastmassa, shisha, chinni (farfor) va boshqa materiallardan tayyorlanadi. Po'lat va cho'yan quvurlar keng tarqalgan. Cho'yan quvur quyish yo'li bilan, po'lat quvur esa prokatlab yoki payvandlab tayyorlanadi. Quvurlarning kesimi aylana, to'rtburchak, oval va b. shakllarda bo'ladi. Aylana (doyra) kesimli quvurlar ko'proq ishlatiladi. Quvurlar choksiz va chokli qilib ishlab chiqarilishi mumkin. Quvur diametri: d — po'lat quvurlar (tashqi diametri) — kichik (114 mm gacha), o'rta (114—480 mm) va katta (480—2500 mm va bundan katta); b— cho'yan quvurlar (ichki diametri) — 65 — 1000 mm va bundan katta. Vodoprovod quvuri po'lat, cho'yan, temirbeton, asbotsement va plastmassadan turli diametrlarda ishlab chiqariladi. Qaysi materialdan tayyorlangan quvurni tanlash vodoprovodning qanday sharoitda ishlashiga, ichki bosimga, tashqi yuklar va b. omillarga bog'liq. Po'lat va cho'yan quvurdan shaxobchalar ajralib chiqishi yoki yo'nalishini o'zgartirish uchun troyniklar (uch tarmoqlar), krestlar (xochlar), otvod va shakldor qismlardan foydalaniladi. Metall quvur zanglamasligi uchun sirtiga qora moy (gudron) surkaladi. Bug', gaz va havo o'tkazuvchi quvur, asosan, po'latdan tayyorlanadi.