Kuad Mammadov
Kullurologiva effektivli havat »э fealiyyota aparan vol
əsrdə öz təsdiqini tapmış
tarixilik prinsipinin, hər bir hadisənin
inkişafda
nəzərdən keçirilməsindən
ibarət,
elmi
mahiyyətini
anlamırdılar. Dialektika və tarixilik prinsiplərinin yaradılmasında
mühüm xidmətlər göstərən Qeorq Vilhelm Fridrix Hegel Yeni Dövr
demokratik mədəniyyətinin formalaşması və inkişafına mühüm təsir
göstərmişdir.
Məlum olduğu kimi, ümumi tarixi qanunlar milli mədəni
xüsusiyyətlər, təbii-coğrafi, sosial və siyasi cəhətlərlə şərtlənərək, hər
bir xalqın həyatında və аул-аул tarixi dövrlərdə
müxtəlif cür
təzahür olunur. XVI əsrdən başlayaraq, Avropada, mədəniyyətin
ümumi inkişaf axannda milli mədəniyyətlərin təşəkkülü və inkişafi
prosesi gedirdi. Təhsil şəraitində, milli dövlətlərin postimper avropa
məkanında milli mədəniyyətlərin, həqiqətlərin ruhi mənimsənilməsi
zamanı
topladığı dil, təcrübə, milli şüur,
davranışın ənənəvi
normativləri, həyat tərzi, milli psixologiya
kimi xüsusiyyətləri
formalaşmağa başladı. Bu, mədəniyyətin eyniliyinin qorunmasına
təsir göstərən,
mədəniyyətlərin təbii qarşılıqlı nüfuzu ilə
eyni
zamanda baş verirdi.Bununla belə,
avropa xalqlanmn
ruhi
mədəniyyətində çox şeylər bəşəri mahiyyət daşıyaraq, milli sərhədləri
aşırdı. Eyni vəziyyət
təbiət və texniki elmlərə,
texnika və
texnologiyalara, intellektual fəaliyyətə,
məntiq prinsiplərinə,
dürüstlük, sosial məsuliyyət və
insanın həyatfəaliyyətinin
digər
mədəni forma və göstəricilərinə aid idi.
Avropa xalqları üçün ümumi olan cəhətlərdən biri də feodalizm
və mütləq monarxiya ilə apanlan
mübarizə idi. Mütləqiyyətə
münasibət
avropa ölkələrində
baş verən
buıjua sosial-mədəni
inqilablan
idi.
Onlar
Avropada demokratik mədəniyyətin
formalaşmasında
mühüm rol oynayan
burjua dövlətlərinin
yaranmasına gətirib çıxardı. Demokratiyanın
siyasi doktrinalan
mütləqiyyətçi
feodal
ideologiyası üzərində üstünlük qazandı.
Avropadakı inqilablar avropa ölkələrinin siyasi, iqtisadi və sosial
insititutlannm nəinki sürətli inkişafina, həm də cəmiyyətin psixoloji
transformasiyalanna təsir göstərirdi. Demokratik mədəniyyətin ən
böyük nailiyyəti, feodalizmə məxsus kölə psixologiyasından imtina
etmək, şəxsiyyələ cəmiyyətin mənafelərinin harmoniyası, azadlıq və
bərabərlik ideyalan əsasında qurulan respublika quruluşu ideallannın
242
Fuad M?mm«ıpv
Kullurologiva effeklivli haval və faalivvala aparan vol
milyonlann şüurunda öz təsdiqini tapması idi. Bununla belə,
Maarifçilik dövründən sonra, XIX əsrin ortalanna doğru kapitalizm
mədəniyyətində haçalanma müşahidə edilməyə başladı: buıjua
mədəniyyəti - hakim rol oynamağa, demokratik və sosialist
mədəniyyəti isə bölünmə xüsusiyyətləri daşımağa başladı. Real
həyatla
ideal arasında fərqlər müşahidə edilməyə başladı.
Maarifçilərin söz verib layihələndirdikləri “şüurun hakimliyi”, ədalət
və bərabərlik böyük sahibkarlığın mənafeyinə uyğun olaraq, ikinci
plana keçdi. Buıjua və demokratik mədəniyyətlər arasında ziddiyyət
və qarşıdurmalar müşahidə edilməyə başladı. Buıjuaziyanın tədrici
dəyişməsi
tərəqqipərvər
inqilabiliyin,
ictimai
mənafelərin
harmonizasiyasma zidd olan , şəxsi imtiyazlann müdafiəsi cəhdləri ilə
əvəz olunmasında ifadə olunurdu.
Lakin aksioloji müxtəlifliyə
baxmayaraq, demokratik mədəniyyət yüksək templərlə inkişaf edirdi.
Təfəkkür və fəaliyyət formalannın rəngarəngliyi formalaşmaqda olan
kapitalizm cəmiyyətinin başlıca səciyyəsi idi. Bu, öz ifadəsini,
zayalılann yaradıcılığında, ideologiya
və siyasətdə, bir-biri ilə yanaşı
irəliləyən romantizm və klassisizm, rasionalizm və imasionalizmdə
tapırdı.
Avropa xalqlanmn sosial həyatında tərəqqi və dünyagörüşündə
inqilabi dəyişikliklərə səbəb olan, demokratiya
mədəniyyətinin təsdiqi
elmin sərbəst inkişafinda ifadə olunurdu. XVII yüzillikdə elmi
düşüncənin əsas diqqəti təbiətin tədqiqinə yönələrək, XVIII əsrdə
cəmiyyətin inkişafi problemi, XIX əsrdə isə təbiət və cəmiyyətin
kompleks öyrənilməsi tendensiyasında özünü göstərirdi.
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli təbiətşünaslıqda baş verən
inqilabla əlamətdar oldu. Bəşəriyyət elm, texnika və texnologiya
sahəsindəki bir çox kəşflərlə zənginləşdi. İntellektual fəaliyyət üçün
ən səciyyəvi cəhətlər -
insan, cəmiyyət və təbiətin inkişaf
qanunauyğunluqlan və həqiqətlərin fəal elmi axtanşı idi. Bəşəriyyətin
inkişafi, onun ruhi və maddi tələbatlannm, ümumi mədəni səviiyəsi və
rifahının təmin edilməsi
bu fəaliyyətin əsas məqsədi idi.
Tərəqqipərvər bəşəriyyət öz mədəni inkişafinın yeni, daha yüksək
pilləsinə
qədəm qoyurdu. XIX əsrin ikinci yansı və XX əsrin
əvvəllərində baş verən, elm və təhsilin gur inkişafi ilə əlaqədar olan
sənaye inqilabı,
bəşəriyyətin mədəni inqilabının yeni təzahürləri
243
Kuad Mammadov
Kulturologiva cffcktivli haval va faalivvata aparan vol
oldu. O, insana proqressiv təsir etməklə bərabər, onun yaradıcı
imkanlarını
sonsuz dərəcədə artırırdı. Yeni texnologiyalarda əks
olunan kəşf və ixtiralar avropa ölkələri istehsal gücünün
köklü
surətdə dəyişməsinə gətirib çıxardı. Maddi mədəniyyətin müxtəlif
sahələrindəki yaradıcı fəaliyyət nəticəsində əldə edilən təkamül
dəyişiklikləri gələcək tərəqqiyə qüdrətli zəmin hazırlayırdı. 1870-
1914-cü illərdəavropa ölkələrinin iqtisadi inkişafı sənaye strukturu
və texnologiyada keyfiyyət dəyişiklikləri və sənaye məhsulları
istehsalının gur inkişafı ilə səciyyələnirdi. Sənayeləşdirmə və tarixi
biliklərin sürətli inkişafı prosesində milyonlarla insanların sosial
statusu, həyat tərzi və yaşayış mühiti dəyişdi. Sənayeləşmə və iqtisadi
inqilab nəticəsində XIX əsrin son üçdə biri Yeni dövrün mədəni
inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ oldu. Kapitalizm mədəniyyətin
bütün- istehsal, elm, məişət
sahələrinin görünməz inkişafını
stimullaşdırdı . Təbii şərait mühitinə gəmi və maşın, dəmir yolu,
teleqraf və telefon daxil oldu. Təbiətşünaslıqdakı inqilab xalq
kütlələrinin
dünyagörüşünün inqilabi dəyişilməsi ilə də müşayiət
olunurdu. Şəhərlərin sürətli inkişafı, texnikanın görünməmiş inkişafı,
dövlətin iqtisadi strukturunun dəyişməsi, ictimai münasibətlərin,
siyasi və sosial institutların dəyişməsinə, həyatın yeni dinamikasının
yaranmasına
təsir göstərirdi. Elmi-texniki inqilabın nailiyyətləri,
intellektual fəaliyyətin vərdiş və məhsulları, ətraf aləmin ruhi
mənimsənilməsi
çoxaldılaraq, xalqın istifadəsinə verilirdi. Bu,
mədəni inkişafın mühüm faktoru idi.
Dövrün nəhəng texniki inqilabı yeni enerji mənbəyinə - buxar
mühərrikləri və elektrik əsasında
bütövlükdə bütün iqtisadiyyatı
hərəkətə gətirdi, istilik və hidro-elektrik stansiyaları, buxar maşınları
parovoz, buxar turbini dinamo-maşınlan mədəniyyətin inkişafında
əlamətdar hadisə idi. Mədəni tərəqqinin yeni nailiyyətləri - elektrik
işığı, telefon, teleqraf, radio, dəmir yollan, kino, transatlantik
naqil,
avtomobil,
aviasiya,
yeni kanallar, tonnel və körpülər
cəmiyyətin xidmətinə verilmişdi. Bütün mədəni nailiyyətlər insanlan
adamlarda insan şüurunun qeyri-məhdud imkanlanna inam yaradırdı.
Elm və texnikanın inkişafına prioritet istiqamətlənməavropa
ölkələri həyatının
aynlmaz hissəsinə, avropa ölkələrinin
sosial-
mədəni koduna çevrilirdi. O, cəmiyyətin intellektual səviyyəsinə
244
Fuad Mammadot
Kulturologiva cffeklivli havat va faalivvola aparan vol
təsir edib, yalnız ruhi istehsal sahəsinə deyil, həm də kütləvi şüurun
daimi inkişafına səbəb olurdu.
XIX əsrdə Avropada mədəni tərəqqinin mühüm faktoru həm
ölkədaxili, həm də ölkələrarası mübadilə idi. Buna rabitə və nəqliyyat
vasitələrinin tərəqqisi imkan yaradırdı. İxtira və kəşflər qısa bir
müddətdə çoxalıb yayılaraq, müxtəlif ölkələrin geniş kütlələrinin
istifadəsinə verilirdi. Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı və bəşəriyyətin
ruhi həyatının beynəlmiləlləşməsi davamlı səciyyə daşımağa başladı.
Tərcümə fəaliyyəti sahəsindəki uğurlar dil maneələrinin aradan
qaldırılmasına,
milli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə imkan
yaradırdı. Avropa xalqlarının ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı
baş verirdi.
Avropa və rusiya mədəniyyətinin inkişafı
Azərbaycana da öz
müsbət təsirini göstərirdi. Yeni dövrdə Azərbaycanın sosial-mədəni
inkişaf ehtiyacları
XIX əsr azərbaycan ruhi mədəniyyətinə,
keyfiyyətcə yeni hadisə olan, azərbaycan mçaarifçiliyini gətirdi. O,
feodalizmə qarşı
özünəməxsus demokratik müxalifət kimi çıxış
edərək, feodal qanunlarına, orta əsr cəmiyyətinin sosial strukturuna,
yaradıcı fikrin azadlığına mane olan cahillik diktaturası və despotizmə
intellektual və sosial etiraz elan edirdi. Azərbaycan Maarifçiliyində
A.A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.Kazımbəy, M.F.Axundov, H.Zərdabi
xüsusi yer tutmuşlar.
Bu şəxsiyyətlər erkən orta əsrlərin
azadfikirliliyinə istinadən, azərbaycan xalqının mədəni dəyərləri ilə
avropa və rus mədəniyyətinin nailiyyətlərini sintez etmək yolu ilə
mədəni islahatlar etməyə can atırdılar. Onlann həyata baxışlarının
əsasım aşağıdakı anlam təşkil edirdi: düzgün əməli fəaliyyət elmi
biliyin, zamanın, ağılın təcrübə və tələbi ilə qurulmalıdır. Buna görə
də, Maarifçilər tərəfindən elm, təhsil və maariflənmək tarixi zərurət,
sosial-mədəni dəyişiklik, mədəni müxtəlifliyin aradan qaldırılması və
xalqın rifahının təmin edilməsi faktoru kimi qiymətləndirilirdi.
Lakin, bu dövrün sosial-siyasi məhdudluğu və ziddiyyətləri onda
idi ki,
bütün avropa ölkələri elm, texnika və mədəniyyət
nailiyyətlərindən eyni dərəcədə istifadə edə bilmirdilər. Avropa
ölkələrinin, dövlət quruculuğu sistemində təhsilin prioritet yerini
təmin edən, daxili siyasəti bu problemin həll olmasına yardım etdi.
Qərbi avropa ölkələri öz sosial-mədəni siyasətində, hər bir
ölkənin və
245