Keywords:
Shaddadids, Ani, Ganja, Dvin, Inscription.
Giriş
Şeddadiler Arran ve Azerbaycan mıntıkasına IX.-XIII. yy arasında hakim olan bir beyliktir.
Başlangıçta Dvin, sonrasında Gence ve en sonunda da Ani’yi ele geçiren Şeddadiler geniş bir
alana yayıldılar. Dvin, Gence ve Ani Şeddadileri olmak üzere 3 kola ayrılmışlardır (Fot.1).
Azerbaycan’da hüküm süren Müsafiri emiri Salar Merzuban Muhammed’in emrinde görev
yapan Şeddadi Beyliği’nin kurucusu Muhammed b. Şeddad b. Kartu, Salar Merzuban’ın
Büveyhilerle yaptığı mücadeleyi kaybedip esir düşmesi üzerine Dvin’de hakimiyetini ilan etti.
Sonrasında merkez olarak Gence’yi seçen Muhammed b. Şeddad b. Kartu, çok kısa bir süre
içinde güney Azerbaycan’ın en güçlü hakimi oldu. Kısa sürede güçlü bir beylik kuran Ben-i
Şeddad çevresindeki diğer devletlerle kurduğu siyasi ilişkileri de sağlama almıştır.
955 yılında Şeddad’ın ölmesi üzerine beylik içinde karışıklık çıktı ve ülke topraklarının
büyük bir kısmı elden çıktı.
Şeddadi hanedanlığının en güçlü emirlerinden olan Fadl b. Muhammed aldığı yerinde
tedbir ve kararlarla ülkesini güçlendirdi. Yapmış olduğu imar faaliyetleriyle de ülkesini
bayındır hale getirmiştir. 1031 yılında ölmesine dek 47 yıl boyunca ülkesini yönetmiştir. Yerine
oğlu Ebu’l Feth Musa 1034 yılına kadar tahtta kaldı. Onun da ölümü üzerine Ebu’l Hasan Ali b.
Musa Leşkeri ülkenin başına geçti. Bu emirinde 1048 yılında ölmesi üzerine yerine Nuşirevan
tahta oturdu. Bunun da yerine Ebu’l Asvar Şavur b. Fadl başa geçti. 1054 yılında Azerbaycan’a
gelen Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e itaatini bildirdi. Bu şekilde de Selçuklu-Şeddadiler arasına
güzel bir ilişki kurulmuş oldu. Şeddadi emir ve askerleri özellikle Arran, Azerbaycan
yöresindeki Bizans, Ermeni ve Gürcülere karşı yapılan Selçuklu askeri faaliyetlerine rehberlik
ve gönüllü katılım sağlamaktaydı.1064 yılında Sultan Alpaslan tarafından fethedilen Ani bizzat
Sultan tarafından göstermiş olduğu hizmet ve yararlılıklarından dolayı Ebul Asvar Şavur’a
verilmiş ancak onun yaşlı olması nedeniyle oğlu Menuçehr, Ani’ye hakim olmuştur. Sultan
Melikşah’ın 1076 yılındaki Gürcistan seferinde Gence Şeddadi Emiri III. Fadlun’dan alınarak
Sev Tegin’ e verilmiştir. Ancak Gence’deki Şeddadi varlığı tam manasıyla 1088 yılında son
bulmuştur. Ani’deki Şeddadi varlığı ise 1200 yılında Gürcü Kraliçesi emrindeki Gürcüler
tarafından Ani’nin ele geçirilmesiyle son bulmuştur
1
.
Makale kapsamında Şeddadilerin egemen olduğu topraklarda inşa edilen binaların üzerinde
yer alan kitabeler içerisinde özellikle Şeddadi Emirlerinin isimlerinin zikredildiği kitabeler ile
onlara ait olan ancak isim belirtilmeyen Arapça ve Farsça kitabeler incelenmiştir. Ani’den
Bakü’ye kadar geniş bir alanda neredeyse Kafkasların tamamına hakim olan Şeddadiler
döneminde ülkenin farklı yerlerinde onlarca kale, sur, şehir, cami, mescit, kilise, manastır, han,
hamam, burç, saray, köprü gibi gerek İslami gerekse gayr-i İslami eserler inşa edilmiştir.
Göz önünde olması nedeniyle sürekli istila ve yağmalara maruz kalan Şeddadi
egemenliğindeki eserlerin çoğu ortadan kalkmıştır. Günümüze ulaşanlardan kitabesi olanlar ise
oldukça azdır.
1
Zekai Erdal, “Büyük Selçuklular Öncesi Kafkaslardaki Beylikler: Şeddadiler”,
V. Uluslararası Van Gölü Havzası
Sempozyumu
, (İstanbul, 2010), 121-137; a.y., “Şeddadi Kitabeleri”, N
ahçıvan ve Doğu Anadolu Abideleri Uluslararası
Sempozyumu
, (Ankara, 2016), 481-489.
129
Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/2019
-14
Tespit edilen Arapça ve Farsça kitabeler ile içerisinde Şeddadi Emirlerinin isimlerinin
zikredildiği kitabeler, Arapça ağırlıklı olmak üzere Farsça, Ermenice ve Gürcüce olmak üzere
dört ayrı dilde yazılmıştır.
Kitabeler metinleri dikkate alınarak 5 ana başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar:
Askeri Yapılar (Kale, Sur, Burç, Kapı); Dini Yapılar (Cami, Mescit, Kilise), Mezar Anıtları
(Şahideler), Fermanlar ve Tasnifi Yapılamayan Kitabe Parçalarıdır.
Yukarıdaki başlık altında belirtilen kitabelerden Talin Deştadem Kalesi kitabesi ile Sultan b.
Mahmud’un fermanı 11-12 Mayıs 2015 tarihlerinde Nahçıvan’da gerçekleştirilen Nahçıvan ve
Doğu Anadolu Abideleri Uluslararası Sempozyumu “Şeddadi Kitabeleri” isimli tebliğde
anlatılmış olup burada zikredilmemiştir
2
.
Gerek arazi gerekse literatürde yapılan tarama sonucunda Şeddadilerle bağlantılı olarak
askeri mimariye ait 5 adet, 2 adedi kilise 4 tanesi camiye ait toplam 6 adet dini mimariye, 4 adet
mezar taşı, 1 adet ferman ve 1 tane de kırık parça olmak üzere toplamda 17 adet kitabe tespit
edilmiştir.
Dostları ilə paylaş: |