Avtomatlashtirish vositalari sxemalarda belgilanishi

Birlamchi o’zgartgichlar Оraliq o’zgartgichlar
Mexanik ko’rsatkichlar
Pnevmatik
elektrik Кimyoviy ko’rsatkichlar
	O’lchash o’zgartirkichlar
Fizik ko’rsatkichlar

Diskretli chiqish signali

1.1- rasm. O’lchash o’zgartirgichlarining strukturaviy

bog’lanish sxemasi.
Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari
Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o’zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to’rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo’ladi (1.1- jadval):
a) oddiy bir martali (birlamchi) to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
b) ketma-ketli to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
v) differensial sxemali;
g) kompensatsion sxemali.
Oddiy o’lchash o’zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo’ladi. Ketma-ketli o’zgartgichlarda esa (b) oldindagi o’zgartirgichning kirish ko’rsatgichi keyindagi o’zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o’zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o’zgartirgich esa chiqish elementi deb yuritiladi. O’zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o’zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo’lgan sharoitda qo’llaniladi. Differensial sxemali o’lchash o’zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo’lganda qo’llaniladi.
Kompensatsion sxemali o’zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o’zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta’sirlarga deyarli bog’lik emasligi bilan ajralib turadi.
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bo’lib, quyidagi funksiyalardan birini bajaradi:
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (birlamchi o’zgartgich - datchiklar);
- bir energiya ko’rinishidagi signalni boshqa energiya ko’rinishdagi signalga o’zgartirish (elektromexanik, termoelektrik, pnevmoelektrik, fotoelektrik va xakozo o’zgartgichlari);
- signal tabiatini o’zgartirmasdan uning kattaliklarini o’zgartirish (kuchaytirgichlar);
- signalning ko’rinishini o’zgartirish (analog-raqam, raqam analog o’zgartkichlari).
- signalning formasini o’zgartirish (taqqoslash vositalari),
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar),
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar),
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari),
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar),
- bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar).
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bo’lganiga qaramay, ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi:
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari;
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsiyentlari);
- xatolik (nostabillik);
- sezgirlik chegarasi.
Хar bir avtomatika elementi uchun turg’unlashgan rejimda kirish Х va chiqish signallari U orasida u=f(x) bog’liqlik mavjud. Ushbu bog’liqlik elementning statik tavsifnomasi deyiladi.
Ko’rinish bo’yicha (1.2.-rasm) avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli.
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg’unlashmagan, ya’ni Х va U qiymatlari vaqt davomida o’zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. Chiqish qiymatining vaqt davomida o’zgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi.
1.1-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

№	Strukturaviy belgilanish sxemalari	O’zgartirish koeffitsiyenti	Chetga chiqish
К1 К1 1.	Х У Х Z У	К = К1	δ=δі
Кi К1 2.	Х У Yn-1 Уn	N К=П Ki i=1	n δ=∑δ1 i=1
К2 3.	К1 То δ1 Y δ2	K=K1+K2	δ=δ1k1/(k1+k2)+δ2/(k1+k2)
К2 4.	К1 То х Yпр Y δ1 δ2	К=К1/(1+К1*К2)	δ=δ1/(1+К1+К1К2)-δ2/[1+1(К1+К1)]

Izox: x - o’lchanayotgan (kirish) ko’rsatkichi; u - o’lchash o’zgartirgichining chiqish signali. z- qo’shimcha energiya manbaisi.

Avtomatika elementlari ma’lum inersionlikka ega, ya’ni chiqish signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o’zgariladi. Elementlarning bu xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi.
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning o’zgartirish koeffitsiyenti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo’lgan nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o’zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o’zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va boshqa koeffitsiyentlarni nazarda tutadi. Sifat o’zgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga o’tadi. Bu holda o’zgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi.


U U U

Х Х1 Х Х