124
Dizel mühərriklərində
0
u
H
olduğundan
0
n
Q
qəbul olunur.
m
Q
– mexaniki itkilərə sərf olunan istilik:
е
i
m
Q
Q
Q
.
s
C
. (20.20)
i
Q
– silindrdə indikator işinə çevrilən istilikdir:
i
üm
i
Q
Q
s
C
. (20.21)
.
qal
Q
.
–
balansın qalıq həddidir:
m
n
r
s
е
.
üm
.
qal
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
s
C
. (20.22)
Mühərrikləri müqayisə etdikdə və yaxud istilik balansını daha əyani qiymətləndirmək lazım
gəldikdə, istilik balansının hədləri faizlə (
%) ifadə edilir:
100%.
100%;
100%;
100%;
100%;
100%;
üm
qal
qal
üm
m
m
üm
n
n
üm
r
r
üm
s
s
üm
e
e
Q
Q
q
Q
Q
q
Q
Q
q
Q
Q
q
Q
Q
q
Q
Q
q
Qığılcımla alışdırmalı və dizel mühərrikləri üçün istilik balansının hədləri
%-lə cədvəl 2.2-də
verilmişdir:
Cədvəl 20.1
YOXLAMA SUALLAR
1. Mühərrikin
əsas konstruktiv ölçüləri, litrajı nədir və necə təyin edilir?
2. Porşenin orta sürətinə görə mühərrikin əsas konstruktiv ölçüləri necə təyin edilir?
3. S/D nisbətinə görə mühərrikin əsas konstruktiv ölçüləri necə təyin edilir?
4. Porşenin orta sürətinin qəbul olunmuş qiyməti necə yoxlanılır?
5. Qığılcımla alışdırmalı mühərriklərin indikator diaqramı necə qurulur?
6. Dizel mühərriklərinin indikator diaqramı necə qurulur?
7. Nəzəri və həqiqi orta indikator təzyiqlərinin analitik üsulla alınmış qiymətləri qrafiki üsul ilə
alınmış qiymətlərlə necə müqayisə olunur?
8. Qığılcımla alışdırmalı mühərriklərin istilik balansı ümumi şəkildə necə ifadə olunur?
9. Dizel mühərriklərinin istilik balansı ümumi şəkildə necə ifadə olunur?
10. Silindrdə yanacağın yanması nəticəsində ayrılan ümumi istilik necə təyin edilir?
11. Faydalı işə ekvivalent olan istilik necə təyin edilir?
12. Soyutma sisteminə verilən istilik necə təyin edilir?
13. Xaric qazlarının apardığı istilik necə təyin edilir?
14. Natamam yanma nəticəsində itirilən istilik necə təyin edilir?
15. Mexaniki itkilərə sərf olunan istilik necə təyin edilir?
.
S.S.
İstilik balansının hədləri [
%]
Qığılcımla
alışdırmalı
mühərriklər
Dizel
mühərrikləri
Üstəlik
üfürməsiz
Üstəlik
üfürməli
1
Faydalı işə ekvivalent olan istilik,
q
e
21÷28
29÷42
35÷45
2
Soyutma sisteminə verilən istilik,
q
s
12÷27
15÷35
10÷25
3
İşlənmiş qazların apardığı istilik,
q
r
30÷55
25÷45
25÷40
4
Natamam yanma nəticəsində itirilən istilik,
q
n
0÷20
-
-
5
Mexaniki itkilərə ekvivalent olan istilik,
q
m
5÷8
7÷12
3÷7
6
Balansın qalıq həddi,
q
qal
3÷8
2÷5
2÷5
125
Mühazirə 21
Reaktiv mühərriklərin yaranma tarixi haqqında məlumat və onların təsnifatı.
Tarixi. Reaktiv mühərriklərin (hava reaktiv mühərrikləri) tarixi aviasiyanın tarixi ilə qırılmaz
əlaqədədir. Aviasiyanın inkişafı onun mövcud olmasının bütün tarixi ərzində, hər şeydən əvvəl
aviasiya mühərriklərinin inkişafı ilə təmin olunurdu, aviasiyanın mühərriklərə qoyduğu artan
tələbatlar isə aviasiya mühərrikqayırmasının güclü stimulu idi.
Müstəqil olaraq Yerdən qalxan birinci təyyarə (Rayt qardaşlarının konstruksiyası olan “Flayer-
1” ABŞ 1903-cü il) porşenli daxili yanma mühərriki ilə təchiz edilmişdir və qırx il ərzində bu tip
mühərrik təyyarəqayırmada əsas olaraq qalırdı. Lakin İkinci Dünya müharibəsinin
sonunda porşenli
mühərriklərin gücünün artırılması tələbatı aviasiya mühərriklərinə qoyulan digər tələbatlarla —
yığcamlılıq və çəkinin məhdudlaşması həlledilməz ziddiyyətlə qarşılaşdı. Porşenli mühərriklərin
təkmilləşdirilməsi yolu ilə aviasiyanın sonrakı inkişafı mümkün deyildi və ona real alternativ
olaraq, hələ XVIII və XIX əsrlərdə müxtəlif variantları təklif edilən hava-reaktiv mühərrikləri oldu.
Qazturbin mühərrikinin birinci patenti ingilis Con Barberə 1791-ci ildə verilmişdir. Hava-
reaktiv mühərrikli təyyarələrin birinci layihələri XIX əsrin 60-cı illərində P.Mafiotti (İspaniya), Ş.
De Luvrye (Fransa) tərəfindən yaradılmışdır. 1913-cü ildə fransız Rene Loren düzaxınlı hava-
reaktiv mühərrikinin patentini aldı.
Şək.21.1. Heinkel He 178 birinci turboreaktiv təyyarə.
Turboreaktiv mühərrikli (TRM) HeS 3 havaya qalxan birinci təyyarə
təyyarəçi-sınaqçı
flüq-
kapitan Erix Varzisin (27 avqust 1939-cu il) idarə etdiyi fon Oxaynın konstruksiyası olan He 178
(Heynkel firması Almaniya) idi. Bu təyyarə sürətə (700
km/saat) görə maksimal sürətləri 650
km/saatı keçməyən öz dövrünün bütün porşenli qırıcılarını üstələyirdi, lakin daha az qənaətliliyə
malik idi və bunun nəticəsində az uçuş radiusuna malik idi. Digər tərəfdən onun uçub qalxma və
enmə sürətləri porşenli təyyarələrə nisbətən böyük idi, buna görə də ona daha uzun keyfiyyətli
örtüyü olan uçuş-eniş zolağı tələb olunurdu.
Şək.21.2. Dünyada birinci iriseriyalı TRM Jumo-004.
1944-cü ilin avqustundan Almaniyada Yunkers firmasının Jumo-004 iki turboreaktiv
mühərrikləri ilə təchiz olunan Messerşmitt Me.262 reaktiv qırıcı-bombardmançı təyyarələrin
seriyalı istehsalına başlandı. 1944-cü ilin noyabrından isə həmin mühərriklərlə həm də Arado Ar
234 Blitz birinci reaktiv bombardmançı buraxılmağa başlandı. İkinci dünya müharibəsində
antihitler koalisiyası üzrə formal iştirak edən reaktiv təyyarə F. Uittlin konstruksiyası olan Rolls-