Axmet Yassawiy sufizm adebiyatinin wakili Reje

Ahmed Yassawiydin qosiqlarinin ozgesheligi.
Xoja Ahmed Yassawiy negizinde talantli shayir bolgan ol barliq talantin islam talimatina bagishlap, “Diywani hikmet” dep atalgan ulken kitap jazadi. Bul kitap turkiy tilinin qipshaq dialektinde jazilgan. X asirden qalgan estelik bolip,barshe turkiy xaliqlarinin miyrasi sipatinda xizmet etedi. Soz qurilisi jaginan qaraqalpaq tiline de adewir jaqin:
Basim topiraq, kozim topiraq ozim topiraq,
Haqiyqatqa jetermen dep ruwxim tarqaq,
O dunyada bolar eken tek haqiyqat,
Tamshi bolip jer astina kirdim mine.
Dana bolsan gariplerdin kewlin awla,
Eldi gezip jetimlerge mehir ayle,
Napsi jaman buziqlardan moyin tawla,
Moyin tawlap, darya bolip tastim mine.
Usinday omir haqqinda filosofiyaliq qosiqlari mal dawletine isenbe bir kun qoldan ketedi degen teren manili qatarlardan ibarat qosiqlar jaratqan.
Olloh yodi ko’ngillarni ravshan qilg’on,
Oshiqlarg’a xudo o’zi va’da qilg’on,
Ishq nasimi Mustofog’a tuhfa qilg’on,
Ul sababdan ko’z yoshimni guvoh qildim.
Olloh aytur oshiqlarim Buroq-suvor,
Haq zikrini aytganlarga rahmat yog’ar,
Ko’p yig’log’on diydorimni beshak ko’rar,
Ro’zi Mahshar diydorimni ato qildim.
Vada qildi oshiqlarg’a yoz ming Buroq,
Olam xalqi malomati anga yiroq.
Bu olamdin el ko’ziga yongan chiroq,
Uqbo ichra yuz ming ko’shklar bino qildim.

Xoja Ahmed Yassawiydin “Diywani hikmet” kitabi
"Devoni hikmat" kitabinda ilahiy ıshqı hám ashıqlıq, bilim hám bilimlilik, shın júrekten hám tásirli sesler uyǵınlıǵılarda filossofiyaliq manide kórsetip berilgen. " devoni hikmet" degi barlıq qosıqlar da Yasaviyga tiyisli emes. Oǵan Yassaviy isin dawamlawshılarınıń dóretiwshilik úlgileri de kiritilgen. Lekin Yassawiydin onlap izin dawamlawshılarınan hesh biri ustazları baslaǵan ideologik, etikalıq, ruwxıy hám ideologiyalıq jónelisti ózgertirmegen. Bunı Yassaviy turmısı, omiri hám dóretiwshiliginen tartıs júrgizilgen onlab áyyemgi derekler, ásirese, Sultan Ahmad Qapaiyning " Jawhar ulabror min amvojil bihor" shıǵarması da tolıq tastıyıqlaydı.
Uzaq waqıt dawamında Yasaviy turmısı hám dóretiwshiligin ilimiy tárepten izertlewge múmkinshilik berilmedi. Dóretpelerin jarıyalawǵa jol qoyılmadı. Ótken ásirdiń 70-jıllarında Yassawiydin milliy mádeniyat, til hám ádebiyat tariyxındaǵı xızmetlerin tuwrı bahalaw jolındaǵı urınıslar bolsa qaralandi. Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin yassaviyshunoslikda jańa dáwir baslandı. Daslep túrli gazeta hám jurnallarda " Devoni hikmet" den úlgiler daǵaza etilgen bolsa, 1990—92 jıllarda onıń 2 ǵárezsiz basılıwı kıtapxanlar qolına jetkizildi. Bul baspalar tekǵana Ózbekstanda, bálki basqa turkiy mámleketlerde de bul ulamanin turmısı, kórkem ádebiyatqa baylanısli iskerligi, isin dawamlawshıları xızmetine qızıǵıwshılıqtı kúsheytirdi. 1993-yil Ózbekstanda Yassawiyliqqa baǵıshlap ilimiy ánjumanlar ótkerilip, lekciyalar teksti bólek kompleks formasında basıp shıǵarıldı. Baspasózde Yassawiydin ozligi , omiri poeziyasinan tartıs júrgizilgen maqalalar basılıp shıqtı. Ózbekstandaǵı bir qansha kóshe hám máhelle Yassawiy atı menen ataldi. Yassawiydin tiykarlari «Faqrnoma» (ayırımlar Yasaviyga koefficient berediler), «Maslakul-orifin», «Lama'ot», «Nátiyjetul-ulamalar», «Jawharul-abror»kabi qollanbalarda sawlelengen.
«Diywanı hikmet» kitap shákirtleri tárepinen tártiplestirilgen. Onda ilahiy ıshqı ideyası hám bilimlendiriw mazmuni jetekshilik etedi. Hikmetler mánis hám mánis itibarı menen Qurani karim hám Muhammad alayhissalom hádislerine tereń baylanısqan.
Yasaviy miyrasları hám omiri shet elde L. Massignon, A. Arberri, M. Smitt, X. Kisling, F. Mayer, A. Shimmel, R. Xartman, F. Ko'prulu, J. Trimingem, K. Eraslon, Idris Shaq, Devin Di Uis; Rossiyada A. Krimskiy, I. Petrushevskiy, E. Bertels; Ózbekstanda Fitrat, A. Sa'diy, E. Bahadırov, B. Qosimov, I. Haqqulov, N. Hasanov tarepinen úyrenilgen.
Qábiri Qazaqstannin Turkiston qalasında, XIV asirde Ámir Temur tarepinen remontlanǵan. Turkistonda Ahmad Yasaviy atındaǵı turk-qazaq universiteti ashilgan.
Kórkem adebiyatda Yassaviy obrazın jaratıw boyınsha izertlewler alıp barılmaqta. Jazıwshı Sa'dulla Siyoyev " Yasaviyning sońǵı sapari" romanınıń 1-kitapın (1994) baspadan shıǵardi.

Paydalanilg’an Ádebiyatlar:

1. Rustamov E, Ahmad Yassaviy hikmatlarida tarix va hayot sadosi.
2. Xoja Ahmad Yassaviy "Devoni hikmat" Toshkent. 2005.
3. Xoja Ahmed Yassaviy hayoti va ijodi Toshkent 2001.( 336 bet)