43
zəhər lərinin, iqlim-coğrafi amillərinin təsirinin öyrənilməsi, iq -
lim şəraiti dəyişdikdə orqanizmin uyğunlaşma mexanizm lə ri nin
dərə cəsinin və təzahürünün qiymətləndirilməsi daxildir. Bun dan
baş qa, irsi amillərin roluna, ayrı-ayrı əhali qruplarında müxtəlif
xəstəliklərin əmələ gəlməsinin sürətlənməsinə şərait yaradan
hor monal, mübadilə və digər funksiyaların pozulmasına diq qət
ve rilir.
Epidemioloji müayinə metodunun iki komponentini müt ləq
nə zərə almaq lazımdır. Birinci komponent əhalinin epidemioloji
vəziyyətini xarakterizə edən faktiki materialların toplanması ilə,
başqa sözlə, patologiyanı və risk amillərini əks etdirən gös tə ri ci-
lərlə əlaqədardır. İkinci toplanmış materialların təhlilinə aiddir.
Bu tədqiqatlarda həkim-gigiyenistlər, klinisistlər, həmçinin mete o-
ro loqlar, coğrafiyaşünaslar və digər mütəxəssislər iştirak edə bilər.
QİXE-nin epidemioloji təhlili üçün məlumatların əsas mən-
bəyi miqrasiyanın dərəcəsini xarakterizə edən demoqrafik gös tə-
ri cilər, həmçinin öyrənilən qrupların yaşadığı rayonların iqtisa-
diy yatına dair məlumatlardır. Buraya ətraf mühitin çirk lən mə sinə
dair göstəricilər, məişət və istehsalat allergenlərinin olması, həm-
çinin əhalinin sağlamlığına təsir edən sosial-gigiyenik şərai tin
xüsu siyyətləri daxildir. Beləliklə, həmin yerin geoloji-coğrafi x a-
rak teristikasını öyrənmək, torpaq və suyun kimyəvi tərkibini, r a di-
asiyasının dərəcə sini, iqlim və meteoroloji amilləri, qidalan ma nın
xüsusiyyətlərini (onun hazırlanması xarakterini) qiy mət lən dirmək
lazımdır. Bu məlumatlar xüsusi seçmə müa yi nə lər z amanı alına
bilər.
Xəstəliklərə meyllilik əlamətinə görə populyasiyanın quru lu-
şunu müəyyən edən genotipik amil və bu xüsusiyyətlərin onto ge-
nez prosesində və fərdin həyat fəaliyyətində dəyişilməsi ilə ə l a qə-
dar olan fenotipik amil təsir göstərir. Əhalinin xəstə lən mə si ni
m ü əy yən edən üçüncü amil isə ətraf mühitdir.
Epidemioloji tədqiqatın gedişində hər üç amilə dinamiki vəh -
dətdə baxılır. Fenotipik xüsusiyyətlər mühitlə qarşılıqlı təsir n ə ti-
cəsində formalaşır, bu və ya digər fonda baş verir. Bununla ya na şı,
x a rici mühit genotip və fenotiplərə seçici təsir göstərir. E pi de mi o-
44
lo giyada qəbul edilmiş risk amili anlayışını amillərin gös tərilən
qruplarına uyğun tərzdə diferensiasiya etmək lazım gəlir.
Ürək və damar xəstəliklərinin epidemiologiyasını öyrənən
za man qidalanmanın xarakterinin və psixikanın vəziyyətinin mio -
kard infarktının inkişafında, aterosklerozda, ürəyin işemik xəs-
təliklərində rolunu göstərən bəzi mühüm məlumatlar alın mışdır.
Əhalinin bir kontingentində göstərilən xəstəliklər az, digər hal-
larda tez-tez rast gəlir.
Bədxassəli şişlərin epidemiologiyasını öyrənən zaman xarici
mü hitin müxtəlif amilləri və onkoloji xəstəliklərin aşkar edil-
məsi tezliyi arasında düz və dolayı əlaqə aşkar edilir. Belə ki,
ağciyər xərçənginin etiologiyasında atmosfer çirklənməsinin və
siqaret çəkmənin əhəmiyyətli rol oynadığı müəyyən edilmişdir.
Ağciyərin başqa xəstəliklərinin epidemioloji tədqiqatı zamanı
selikli qişaların xəstəlikönü vəziyyətinin və xərçəngin inkişa-
fında ayrı-ayrı xalqların istifadə etdikləri müxtəlif qarışıqların
rolu aydınlaşdırılmışdır. Bu nəticələr eksperimental yolla sübut
olu n muşdur. Dəri xəstəliklərinin aşkar edilməsi tezliyinin gü nə-
şin, həmçinin dərinin açıq sahələrinin profilaktiki müdafiəsi olma -
dıqda ultrabənövşəyi spektrin aktivli yindən asılılığı müəyyən
edil mişdir. Bundan başqa, süd vəzilərinin xərçənginin əmələ gəl-
mə sinin qadının cinsi həyatının xüsusiy yətlərindən, uşağın südlə
əmizdirilmə müddətindən asılı olması aşkar edilmişdir. Bəd-
xassəli şişlərin bəzi formalarının, ürək-damar, sinir xəs tə lik lə ri-
nin inkişafında bir çox istehsalat zərərlərinin əhəmiyyəti gös tə-
ril miş, onların qarşısının alınması yolları müəyyən edil mişdir.
E pi demioloji metodun köməyi ilə əhalinin müxtəlif sosial-iqti-
sadi qrupunda mədə xəstəliklərinin müxtəlif tezlikdə olması
aşkar edilmişdir. Bu da hər iki xəstəliyi müxtəlif nozoloji vahid
kimi qiymətləndirməyə və onların əmələ gəlməsinə şərait yara-
dan amilləri dəqiqləşdirməyə əsas verir. Statistika və diaqnostika
me todlarından istifadə etməklə revmatizm xəstəliyinin epi de mi o -
lo giyasının öyrənilməsi xəstəliyin təbiətinin dəqiqləş diril mə si nə
kömək etmiş, diaqnostika və profilaktikanın imkanlarını g e niş-
ləndirmişdir.
45
QİXЕ-nin ayrı-ayrı nozoloji formalarının inkişafında qeyri-
əlverişli amillərin təsirinin aradan qaldırılmasına və ya maksi-
mal zəiflədilməsinə dair tövsiyələr işlənib hazırlanmışdır. Hal-
ha zırda QİXE tibb və biologiya elmlərinin inkişafı sayəsində tam
bir konsepsiyaya əsaslanır. Bu konsepsiya sosial qarşılıqlı müna-
si bətləri və bio-ekoloji qanunauyğunluqları nəzərə almaqla, p o-
pul yasiya səviyyəsində nəzəri və ümumi tədqiqatlar aparmağa
imkan verir.
Xalqın sağlamlığı uğrunda mübarizədə aparılan tədbir lərdən
biri də tibbi-profilaktiki istiqamətin gələcəkdə aktiv şəkildə inki-
şaf etdirilməsidir. O, fundamental və populyasion epidemioloji
təd qi qat larda alınan məlumatlara əsaslanır. Epidemioloji təd qi-
qat ların po pul yasion xarakteri onları digər tədqi qatlardan əsaslı
s u rətdə fərq ləndirir. G.A.Rose və əməkdaşları (1984) populyasion
tədqiqatların aşağıdakı əsas vəziyyətlərini ayırd edir: 1. po pul ya si-
yada xəstəliklərin miqdarca qiymət lən di ril məsi; 2. populyasiyada
xəstəliklərin yayılma intensivliyinin öy rənilməsi; 3. xəs tə li yin
təbii inkişafının öyrənilməsi; 4. po pul ya siyanın sağlam şəxs lə ri-
nin xarakteristikasının verilməsi; 5. eti o loji hipotez lə rin for m a-
laş dırılması və onların yoxlanması.
Bu məsələlərin aydınlaşdırılması kütləvi QİX-nin etiolo gi ya-
sı nın, patogenezinin, həmçinin profilaktikasının öyrənil mə sinin
yeni perspektivlərini açır.
QİXE tədqiqatının metodiki prinsipləri
30 ildən artıqdır ki, dünyanın bir çox ölkələrində QİXE-nin
sis tematik öyrənilməsi davam edir. Bu müddətdə tədqiqatın me -
to diki əsasları işlənib hazırlanmışdır. Tədqiqatın predmetini təş kil
edən hadisələrin miqyası müxtəlif QİX-nin mahiyyətinin, o n ların
tezlik dərəcəsinin, inkişaf xarakterinin, nəticələrinin o x şar lığı,
həmçinin diaqnostika metodlarının fərqliliyi epidemioloji müa yi-
nə nin müxtəlif üsullarının yaranmasını sürət lən dir miş dir. Xəs tə-
lik lərin müxtəlif qrup larının sosial əhəmiyyətinin ox şar olma-
ması təbabətin müxtəlif sahələrində epidemioloji müayinənin
i s ti fadə tempinin və toplanılan təc rübənin fərqli o l ma sına gətirib
Dostları ilə paylaş: |