Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

79

Dərinin və selikli qişaların rezident mikroflorası da bir çox 

patogen mikroblara qarşı kəskin antoqonist təsir göstərir.

Hematoensefalitik  baryer  güclü  müdafiə  təsirinə  malikdir, 

ona görə beyin maddəsinə mikroorqanizmlər nisbətən nadir hal-

larda daxil olur.

Qeyri-spesifik müdafiə amillərinə faqositoz qabiliyyətə malik 

hüceyrələr  –  makro-  və  mikrofaqlar  aid  edilir  ki,  bunlar  xarici 

baryerlərdən  sonra  patogen  mikroorqanizmlərin  yayılması  yo -

lun da növbəti mərhələdir.

Normal anticisimlər, komplement, interferonlar mühüm mü -

da  fiə funksiyasını yerinə yetirir. Mikroorqanizmlərə qarşı spesi-

fik  müdafiə  immun  sistem  tərəfindən  yerinə  yetirilir,  xəs tə li yin 

inkişaf ehtimalı, gedişinin xarakteri və nəticəsi onunla müəyyən 

edilir.

Yoluxucu xəstəliklərə qarşı həssaslıq səviyyəsinə bir çox amil-

lər və şəraitlər təsir göstərir: həddindən artıq donma və qız ma, q i-

da lanmanın  xarakteri,  orqanizmin  vitaminlərlə  təchiz  olun ması, 

ətraf mühit amillərinin (kimyəvi maddələr, radiasiya), immunsup-

ressiya  effektinə  malik  dərman  preparatlarının  (kor tikos te ro id lə-

rin, sitosta tik lərin və s.) təsiri, emosional fon və stress hallarının 

o  l  ması. Pato genlərə qarşı həssaslıq insanlarda birincili və ikincili 

immundefisit zamanı (məsələn, İİV/QİÇS zamanı) kəskin yük sə-

lir.

Həssaslıq insan orqanizminin növ xüsusiyyəti və ya törə di ci-

ni n daxil olmasına infeksion proseslə cavab vermək q a bi liy yə ti dir .

İnsan və heyvan orqanizminin yoluxucu xəstəliklərə qarşı təbii 

həssaslığı  irsi  keçən  bioloji  xüsusiyyətdir.  Təbii  həssaslığın  m a-

hiy yəti yoluxmuş orqanizmdə parazitin spesifik patogen təsiri və 

o r qanizmin  fizioloji  reaktivliyi  nəticəsində  qanunauyğun  olaraq 

p a toloji və immonoloji vəziyyətlərin və reaksiyaların baş ver mə-

sin dən ibarətdir.

Təbii yolla yaranmış qeyri-həssaslıq insanlarda və ya müəy-

yən heyvan növlərində filogenez və ontogenezdə əsası q o yul muş 

növ xüsusiyyətidir. Bu xüsusiyyət orqanizmdə filogenetik cəhət-

dən ona yad olan parazitin yaşamasına imkan vermir.

---

80

Təbii həssaslıq və qeyri-həssaslığa misal kimi insan orqa niz-

minin qarın yatalığı, vəba, qızılca, qrip xəstəliklərinə qarşı həs-

sas lığını və heyvanların bu xəstəliklərə qarşı qeyri-həssaslığını, 

bunun əksinə, insanın iribuynuzlu heyvanların, itlərin taunu, t o-

yuq vəbası xəstəliklərinə qarış qeyri-həssaslığını və əksinə, h ə-

min heyvanların yüksək həssaslığını göstərmək olar.

Təbii  qeyri-həssaslıq  (qeyri-spesifik  rezistentlik)  immunitet 

ya  rat  mır, immunitet anticisimlərin anadan (passiv qazanılma) k e-

çi ril   mə si  və  yoluxucu  xəstəlik  keçirdikdən  sonra  (aktiv  qaza-

nılma) o r qanizmin aktiv şəkildə əldə etdiyi anticisimlərin sa  yə-

sin də  y a ranmış  təbii  spesifik  qeyri-həssaslıqdır.  İnsan  o   r     q a  niz-

min də  vaksinlər  və  immun  zərdablar  vasitəsilə  süni  (ak ti v  və 

pas  siv) immunitet yaratmaq olar.

Rezistentlik immunitet deyildir. Orqanizmin rezistentliyi o n-

to   genezdə  əldə  edilmiş  patogen  parazitlərin  təsirinə  qarşı  fərdi 

qeyri-spesifik  fizioloji  davamlılıqdır.  Orqanizmin  rezinstentliyi 

müxtəlif şəraitlərdən, səbəb və amillərdən asılıdır: fərdi (onto ge-

ne tik)  inkişafın  səviyyəsindən,  orqanizmin  anatomik-fizioloji 

xüsusiyyətlərindən, sinir sistemi və endokrin aparatının (hipofiz, 

böyrəküstü vəzi, qalxanvari vəzi) inkişafından və funksional v ə-

ziy yətindən, xüsusilə də qidalanma və vitamin balansından. R e-

zistentliyin dəyişməsi (azalıb-çoxalması) ultrabənövşəyi və ion -

laşdırıcı  şüaların,  meteoroloji  amillərin,  somatik  və  yoluxucu 

xəs  təliklərin təsirindən baş verə bilər. Rezinstentliyi yüksəlmək 

üçün  müxtəlif  vəsait  və  üsullardan  istifadə  olunur  (keyfiyyətli 

q  i  dalanma,  dozalanmış  ultrabənövşəyi  şüalar,  hemotransfuziya, 

pirogen və heteroloji zülal və qeyri-patogen mikrobların poli sa-

xa ridləri, mediatorlar, dibazol və s.).

Bununla belə, epidemioloqlar müxtəlif şəxslərin fərdi immu-

ni teti ilə yanaşı, həmçinin kollektiv immunitetlə də rastlaşırlar. 

Bu  baxımdan  immunitet  geniş  immun  təbəqənin  olması  nəti cə-

sin də  kol lektivlərin  qeyri-həssaslığı  kimi  deyil,  daha  geniş  m ə-

nada  “əhalinin  immuniteti”  kimi  başa  düşülür,  onun  yaranma-

sında  müxtəlif  amillər  (təbii  və  süni  qazanılmış  immunitetdən 

baş qa, əhalinin yaşayış tərzi, aparılan əksepidemik tədbirlərin e f -

---

81

fektivliyi və s.) iştirak edir və bunlar yoluxucu xəstəliklərə qar şı 

həssaslığın səviyyəsini tənzim edir.

 

---

82

Epidemiologiyanın  

kateqoriyaları və qanunları

Epidemik  proses  haqqında  təlimdə  epidemiologiyanın  kate-

qori yaları  və  qanunları  geniş  yer  tutur.  Bu,  onunla  izah  olunur 

ki,  epi demiologiya  elmi  və  epidemioloji  təcrübə  o  qədər  qiy-

mət li mə lumat lar toplamışdır ki, onun nəzəri cəhətdən əsas lan dı-

rıl ması və müəyyən sistemə salınması lazım idi. Kate qoriya və 

qanunlar  əldə  edilən  məlu matın  nəzəri  cəhətdən  ümum ləş di ril-

miş formasıdır. Onlar epidemik prosesin məzmu nunu və mahiy-

yə tini əks etdirən və ya əsas epidemioloji anlayışları fərq lən di-

rən məntiqi fikirlərdir.

Epidemiologiyanın müasir inkişaf dövründə epidemioloji k a-

te  qoriya  və  qanunlar  sisteminin  əsas  mahiyyəti  D. K. Za bo lot nı, 

L.V. Qromaşevski və Y.V. Pavlovskinin əsərlərində şərh edilmiş-

dir.

Aşağıda  epidemiologiyanın  kateqoriyalarının  bəziləri  veril-

miş dir: 1) yoluxucu xəstəlik, 2) infeksiya mənbəyi, 3) yoluxma 

mexa nizmi, 4) yoluxma amilləri və yolları, 5) təbii həssaslıq, 6) 

təbii qeyri-həssaslıq, 7) epidemik ocaq, 8) təbii ocaq, 9) spora-

dik xəstələnmə, 10) epidemiya, 11) pandemiya haqqında ümumi 

anlayış.

Yoluxucu xəstəlik

Epidemioloji nöqteyi-nəzərdən yoluxucu xəstəlik – infeksion 

prosesin klinik təzahür edən (xəstəlik) və ya klinik əlamətlərsiz 

(para zitgəzdirmə)  reaktiv  patofizioloji  və  immunoloji  proseslər 

formasında  aşkar  edilən,  patogen  parazitlə  yoluxmuş  makroor-

qanizmin və ziyyətidir (İ.İ.Yolkin 1973). Yoluxucu xəstəlik (latın 

sözü olub, “infekto” – xarab olma, yoluxma) dövründə xəs tə li-

yin  törədicisi  ilə  makro orqanizm  arasında  qarşılıqlı  kompleks 

biokimyəvi, morfoloji, immunobioloji və s. proses gedir. Yolux-

muş orqanizmdə baş verən bu prosesə infeksion proses deyilir. 

İ n feksion prosesin gedişinin müxtəlif dövrləri və formaları (gizli 

dövr, xəstəliyin şiddətlənməsi və sağalma dövrü, tipik və atipik 

---