Azərb ay can miLLİ elmlər akademiy asi folklor institutu cəlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov)
Yüklə 162,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
bağlanılan və sonrakı ononodə Ergenekon olaraq keçən Ötüken türk, monqol xalqlarmın ana yurdunu bildirmişdir. Buryatlarda da Ötüken bir kult olaraq yer ilahəsiylə əlaqəbndirilir, yer tanrısı (ruhu) hesab olunurdu. Ənənəvi inanışlarına sədaqətli olan tibetlibr isə ulu əcdad kimi Odequn adlı dağa tapınardılar. Ulu Aııa obrazının atributlannı daşıyatı Al//Hal obrazına bağlı Almıs teleutlarda meşə rııhu sayılmışdır. Təsadüfı deyil ki, orman (ıneşə) ruhu da mifoloji Ulu Ananın atributlarmı daşıyır. Saxa türkcəsi dialektbrindən görüniir ki, yakutlarda da meşo ruhu «Utuqen xaan» adı daşımışdır.16 Ulu Ала kompleksinin daşıyıcısı olan varlıqlardan biri kimi sonralar şamanlar da Ötükenin adından golon bir adla adlana bilmişbr. Bu mənada yakutlarda qadın şamana veribn «uduqan» adı da şamanın Ulu Yer Ananı rəmzləndirdiyini göstərir17. Bir çoxlannm tanrıçılıqda sistemyaradıcı anlayış kimi yeri olduğuna işarə etdikbri Ötükenin əski türk mifoloji dünya modelindəki bir ekvivalenti - bətızəri də Umay olmuşdur. Ulu Ana kompleksinin alributunu daşıyan türk mifoloji obrazların- dan biri Umay//Humay anadır. Umay artım ideyası ilə bağlı bir ruh, daha doğrusu, övliyadır. Umay anaya ənənəvi olaraq «ilalıə» deyilibdir. Bu obraz türk xalqlannm dini-mifoloji inamlarmda, bəzən relikt şəklində qorunsa da, əhəmiyyətli yer tutan bir kultun adını bildirir. Onun, uydurma bir ifadəylə deyildiyi kimi, «tanrıça» sayılması, ilahə adlandırılması da ctnik-mədəni sistemin ölçübri baxımmdan yalnız şorti mənada qəbul edib bibr. Etnik mədəniyyətin özüııdə «əyə» olaraq qobul olunan bu varlıq (şorlarda Umay ruhuna bu iizdon do «Umav eezi» deyilir) hoqiqoton do mifoloji simvolikasma, daşıdığı ftınksiyasına uyğun bir adla «ana//cne», «içe» (əyə), bozon isə hotta sadoco olaraq «övliya», foriştə (molok) adlandırılır. L.Potapova göro, oski türkbrin Umayı bütün tiirk xalqma hamilik ebmişdir 16 Əski düşiincodo haqiqətən də yer adiarı bu ycrbrin quruca adı olmayıb, hoın də о ycrin yiyosi olan ruhun adını bildirirdi. Yer ruhunu bildiroıı bıı nıifonimi bir sıra türkoloqlar türkınənşəli feildən törəmə sayırlar. Düşünmək olar ki, kağan ünvanı «Tcnqri ı-kaarı» nıürokkəb söz şoklirıo düşüb «Tcııqrikcn» olduğu kimi «Ötükcıı» do ıduk//ıtık (ıtuk//utuk) söziinün fonetik variantı olan «ötük/utuk» köküno «kaan//kan» birloşmosindon «Ötiik+kaaıı» şəklində yaranmışdır. Bclo bir yozum adın mifoloji sim volikasm a da uyğundur. 17 Bəzi todqiqatçılar bu adı monqolcada «qadın şaman» demok olan «udaqan» sözü iln eynibşdiı mişlor. Bu baxımdan «Baburnamo»do qcydo alınan Atiqe baxşi (baxşi - Babur şah zamanmda monqollarda sınıqçıya veıibn bir ad idi. Sınıqçılara baxşi deyilmosi sınıqçılığm da dərin qatlarda şam anizm b bağlılığından xəbər verir) i b «Ötüken» adi arasında da semantik paralellik miişahıdo olımur. ■335, s.291]. Prof. D.Yildinm bu münasibətb diizgiin qeyd edir ki, Göytürk çağında türklərdə təktanrılı, yoxsa çoxtannlı inanış sisteminin olduğuna dair mübahisələrə yol açan iinsürlərdəıı biri də Umaydır. Umaym funksiyasmın Tanrı tərofindon yaradılmışlara veıibn «qııt»la biitün bu canlılann övladlarını qorumaq olduğu anlaşılır. Buna görə do belə olan halda Umaym, uydurma ifadəylə deyildiyi kimi, tanııçalıq deyibn bir rolu yoxdur. Yaratmaq qüdroti Umaya aid deyil. Umay anada yalmz qoruyucu, hami funksiyasi var ki, onun bütün gücü-qüwəsi do bu fuııksiyasıyla məhdudlaşır [158, s.120]. M.Kaşqarlı yazır ki, «umay» ... bu savda işbnir: «Umaya tapmsa oğul bolur» - biri ona tapmacaq olursa, övladı olar. Qadinlar cifli xeyro yozardılar» [120, s. 123]. Sav Umay ananm tapmana övlad boxş etmək mənasında yaratmaq qüdroti olduğuna dair oski inamı açıqca qorumuşdur. Ə.İnana görə, Mahmud Kaşqarlı kimi bir islam alimi, olbottə, «Umay bir ılahadir» - deyə bilməzdi [134, s.397], Humaym mifoloji Ulu Ana ib bağlılığını göstərməsi baxımından onun artim funksiyasinin daşıyıcısı olduğunu əks etdirən bir inam ondaıı ibarətdir ki, məsəbn, kumandinbrdo doğuş çətin keçon zaman şaman Umayı: «Umay-ene, quş-ene» (Humay aııa, quş ana) deyə çağırardı. Orxon abidobrindo adı çəkilən Umay//Humay ilahosinin türk ctııik- modəni sisteminin faktı olub-olmadığı mosobsi türk modoniyyoti araşdıncılannm diqqot nıorkoziııdo olmuşdur. Umay ana kultıınım türkbro aid bir inanış olduğu bilinso do, araşdırmalarda bozon Umayın moğol monşəli ruh olduğu fikirbriııo beb rast gəlinir. Umay ana, Sibirin vo Orta Asiyanın tiirk xalqlannın bir sıra arxcoloji və etnoqrafik materiallardan da aydın olduğu kimi, hom boyaz (vo ya qızılı) saçlı, ağ donda, antropomorfık görüniişlü, hom quş cildindo vo hom do bıı iki varlığın vəhdotindo, yəni qanadlı qadın, məlok görünüşiində tosovviir olunmuşdur [355]. Güney Xakasiyada qeydo almmış motndo deyilir ki, ınsanlar Ülgen ata ilə Umay (Imay) anadan dünyaya gəlmişbr [356, s.88]. Yakutlarda uşaqlarm hami ruhu olaraq bilinən, uşağa «kııt» veroıı vo yenicə doğan qadmm yardımına golon, admın monası da «yaradıcı, yaradan (qadın)» demək olan «Ayıısıt», bir fıkrə göro, Umaya verilon adlardan biridir. Şəmsəddin Sami lüğətində «Utna» haqda: «Kiçik yaşhlan qorxutmaq üçün cahilanə icad olunmuş qorxunc bir şəxsi-mövhıım...» - deyilir. «Uşaq umusu» deyibn bonzor bir məxluq vardı ki, analar uşaqlannı çox zaman onunla qorxudardılar [147, s.61], Yakutlarda «Oqu ımıta» deyibn bir ilah adı qeydə alınmışdır. Hərfi monası «uşaq ımısı» demokdir. Yüklə 162,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|