göstəıməsəydi, пэ mən olardım, пэ də siz... Ona görə də gərək həmişə Boz
Qurda inanasmız» [21, s.42-43; 41, s.37-38] sözləri olduqca mənalıdır14.
Türk mədəni ənənəsində miiqəddəs bilitıən Boz Qurdun savaş ruhu
semantıkası vardır. Boz Qurdla bağlı çoxsaylı mifık inamlar türk etnik-
modəni ənəııəsində onun bəlalardan qurtaran bir savaş ruhu, xoşbəxtlik
u Bir çox türk boyları və soylarıııın öz əcdadlarını legitim hakimiyyətin tək bir qaynağı kimi
qurda bağlamaları Turan xalqlarının inanışlarında onun xüsusi sakral semantikasmdan
doğurdu [61, s.56; 199, s.317-337; 264, s. 127]. Arxaik düşüncədə bayraq dövlətin yaradıcısı
olan soyım əcdad ruhunun im kam bilindiyindən göytürklərin və uyğurların dövlət
bayrağında əcdadlarm xatirəsinə sayğı və həm də xaqanlıq nişanı kimi Altun Şuna (qızıl
quid) təsviri var idi. J.-P.Ruya görə, «üzərində qurd təsviri olan bayraq çinlilər düşündüyü
kiıııi sadəcə rəm z deyil... Burada qurdun ruhu, giici) var... Bu bayraq orduya önctillük
eləyir... Q urdun varlığımn tam qarşılığıdır, onun yerini doldurur,.. о varlığm e b özüdür
[149, s. 191]. Kiil-tigin kitabəsi iizərindəki əjdaha motivi qurd başlı olmasi i b bu baximdan
da diqqəti çəkir. Əski tiirk dastan qəhrəmanları da öz soylarim qurdla bağlılıqda görürdübr.
Altay, başqırd, yakut eposlarmtn qəhrəmanları zaman-zaman qurd donuna düşə bilirbr.
Butıdan başqa, qurd soyuna bağlı olduqları üçiindür ki, tiirk dastan qahremanlarmdan bir
çoxu «börii» (qurd) epitetini daşıyır. «Çingiznatrm də Çingizin soy-kökü gün şüası və B oz
Qurdla əlaqəbndiıilir [264, s. 123]. Türklərdə qurda Veribn böyilk dəyərin эп yeni
dövrbrədək davam etdiyini yazan türk milli mədəniyyəti tarixçiləri onu da qeyd e d irb r ki,
etnologiya elıııinə görə qurd motivi türkbr üçün «tipik»dir, yəni başqa xalqJarda rast
gəlinməyən bir etnoqrafik əlamətdir [136, s.331]. Türk əfsanələrində deyilir ki, tiirklorin
əcdadı olan Yafəs («Çingiznamawyə görə ona «Abulca // Əbülca» xan deyilibdir)
xəstəbndiyi zamanda onu qurd südilyb sağaltrruşdılar. Aldədə ib bağlı Azərbaycanda qeydə
alınmış bir afsanədə Aldədənin oğlu Koroğlunu Beşikli dağda süd verib bəsbyən qurd [84,
s. 177] da dağ ruhunun öztidür. Albastı i b eyni ipostasda dayanan A1 ana bir sıra inamlarda
ebco qurd şoklirıdə təsəvvür olunur.
Oğuza yol göstərən qurdun totem olub-olmadığı ətrafında mübahisələrin təfsilatına varnıadan
qeyd etmək gərəkdir ki, tədqiqatçılardan, məsələn, D.Kloson m əsəb ilə bağlı h ə b 1960-cı
ilbrdə qıırdun əski tilrkbrdə totem olduğuna dair fıkri şübhə altına qoymuş, eyni zamanda
L.l'otapov quıda sitayişb bağlı çox sayda etnoqrafik materialm çağdaş türk və monqol
xalqlarmda totemist inanışdan bəhs etməyə əsas vermədiyini yazmışdır [334, c .8 1 ]. Qurddan
törəyiş mövzulu mənşə (genealoji) əfsanəbrinin doğru yozumuna söykənən və zəngiıı
etnoqıafık materiaüar əsasında aparılan sonrakt dövr araşdırmaları da türk və nıonqol
xalqlannda totemizm hipotezinə yenidən diqqət yetirmək zarurəti doğurmuş, эп son olaraq da
qurdla bağlı inanışlaıın totemistik səciyyə daşımadığı qəım tin ə gətirmişdir. Prof. H.Tanyu da
yazırdı ki, qurdun totem, tanrı kimi açıqlanması türk dini tarixi baxımından tam am ib
yaıılışdır [152, s.36]. K.Levi-Stross isə deyir ki, totemizm olsa-olsa ancaq etnoloqun fıkrində
mövcud olan uydurına bir anlayışdır [259, c.45]. Yeri gəlmişkən, bəzi müəlliflər totemizmin
təbı iflər nəticəsi bir illüziya olduğunu söybm iş, onlarla nəzəriyyəsi ortaya atılsa da, fenomen
kirııi gerçəkliyinin həiə ki sübuta yetirildivina inanmadıqlarım bəyan etm işbr [yenə orada,
s.41].
gətirən qüvvət, sosial nizamm qoruyucusu və b. kimi пэ qədər mühüm yer
tutduğunu göstarir. Çünki Boz Qurd əski türk savaş ideologiyasmm da
əsasında dayanmışdır. Bu mənada Boz Qurdu savaş hamisi hesab edən
qədiın türk savaşdan öncə ulu əcdada - bu savaş ruhuna da tapınmışdır.
Uyğur əlifbasıyla yazılı «Oğuz Kağan dastam»na görə, Türk ulusunun
savaş parolu «Boz Qurd» (Gök Börü) olmuşdur ki, bu da əslində tiirk
mifoloji təfəkküriinün öziindən doğan hadisədir. Boz Quid mifinin bir
şəkli olan bu mətndən anlaşıldığı kimi, Oğuzıın dünyanı fəth eləməsinə
savaş hamisi mübarək üzlü Boz Qurd bələdçilik edir, Oğuzun ordusunun
öniind
9
gedib ona yol göstərir, onu yüriişdən-yürüşə səsləyir. Qut dağı
əfsanəsində də Boz Qıırd bir yolgöstəricidir. Ümumiyyətlə, tiiık soyunıın
ağır günündə, bu soyun başı üzərini təhliikə aldığı zamaıı Boz Qurd
(soyun azadlıq ruhunun rəmzi kimi) yenidəıı meydana çıxır, yol göstərir,
bələdçilik edir
[69, s.l46].
Araşdırıcılar haqlı olaraq Koroğlu mətnini də Boz Qurd mətninin
transformasiyası hesab edirlər. Dərin tarixi keçmişdən gələn bir эпэпэуЬ
Göytürk xaqanları belə Boz Qurda bənzədilirdi. «Monqolların gizli
tarixi»ndə isə nəql olunur ki, dünyanın эп miıdrik hökmdarı Çingiz Boz
Qurd soyundan gəlibdir - onun əcdadı Boz Qurddur; o, «Börte-çine»
deyilən Boz Qurddan doğulubdur və adı da «Yılkı yallı Gök Börü» oğlu
Çingiz xandır. Hənıin «Çingiz//Şmqız» admm mənası iso «Qurd oğlu»
deməkdir. Çiinki o, «Göy oğlu» kimi xilaskarhq missiyasınt öz üzəriııə
götürübdür. Şübhəsiz, bu mif mətnlərinin tarixi Qurd oğlu Çingizin
dünyaya gəlişindətı çox-çox öncəki çağlara aiddir. Bu mənada Boz
Qurdun mifoloji ənənədə «Tanrı müjdəçisi» olaraq bilinməsi də mədəni
qəhrəman, ilkiıı əcdad və bir xilaskar olan bu varlığın əski simvolikast
baxımından
əhəmiyyətlidir.
Tuba (Uryaııxay)
türklərinin
şaman
dualarındakı «Boz Qurd» epitetli Kayraxan da Tanrı müjdəçisi olatı həmin
ruhdur [146, s. 126].
Türkiyədə bəktaşi-ələvi etiqadı ilə yaşayan türkınənlər arasından
toplanan bir mənqəbədə yer alan qurtancı, yolgöstərən Boz Qurd motivi
isə struktur və funksional baxımdan Oğuz xaqan dastanmdakt xilaskar
Boz Qurd motivinin bugünbrədək yaşadığı gerçəyini bir daha təsdiq edir
[118]. Yolgöstərən və xilaskar qurdla bağlı günümüzə qədər qorunııb
qalmış bir çox digər mətnləra görə də, məsələn, gələn mənəvi xəbər
sayəsində öniinə düşüb sonra qeyb olan qurd donlu qırxların ardınca
yollanır, aşıq ərənlər məclisinə qoşulur, eşq
badəsini içir, bundan sonra da
haqq aşığıtək bədahətən sözlər söyləyir [уепэ orada]. Dədə Qorqud