və trikster olmaq üzrə onun fimksiyalarından biridir... Etnik-mədəni
sistemin nisbətən dərin strukturlarında Koroğlu qurdun ekvivalentidir; onlar
qarşılıqlı şəkildə əvəz olunurlar, hər ikisi mədəııi qəhrəmandır. Semiotik
baxımdan yanaşılsa mədəniyyətin paradiqmatik struktıırunda Koroğlu
qurdun diaxronik variantıdır, sinxron planda isə onlann arasmda tam
sinonimlik müşahidə olunur [99, s.162-163].
Koroğlu türk epos ənənəsində bir qurtancı - xilaskardır. Qaşqay
türkbrinin: «Koroğlu aramızda yaşayır, bizlori yaşadır və qoruyur» -
söyləməbri onun elə bir mədəni qəhrəman və ilkin əcdad obrazından gəbn
xilaskarlıq missiyası ilə bağlıdır. Goroğlunun ilkin əcdad olması bir sıra
türk soylarınm öz köklərini ona bağlamaları şəklində də özünti göstərir.
Etnik-mədəni ənənədə Boz Qurd kimi və məhz onun yeni şəkli olaraq
Koroğlu pozulmuş düzəni nizama salmaqçiin gəlir. Нэг ikisinin xilaskarhğı
mifık əcdad olmalanndandır. Bu obrazlarm ikisi də biri-birinə bağlıhqdadır,
ona görə də ekvivalent olub biri digərini qarşılıqh əvəz edə bilir.
Koroğlunun doğuluşu aynca dastan kimi türkmən, qazax və özbək
variantlarmda qorunmuşdur. O, möcüzəli şəkildə gorda doğulur, ölmüş
anastnm döşünti əmərək böyüyür və s. Belə bir doğuluş aktı onun mifoloji
Yer Ana ilə bağlı olduğunu göstərir. Türkmən «Goroğlu»sunun bir
variantında Koroğlu (Goroğlu)nu dünyaya dağ gətirir ki, bu semantik kod
da Koroğlunun dağ ruhundan doğulduğuna birbaşa işarədir. Əski olduğu
düşüniilən variantda onu dünyaya gətirən varlığm adı da «Cəmbil» olaraq
göstərilir ki, bu ad da əslində Çənlibel admm səs dəyişikliyinə uğramış olan
şəklidir. Çonlibel isə Koroğlunun yaşadığı yerin adıdır və ölkəni, yurdu
rəmzləndirir. Onu dünyaya gətiron varlığın «Cəmbil» (Çənlibel) adlanması
bu mənada Koroğlunun dağ ruhundan doğulduğunun ifadəsidir.
Koroğlu həm də təbiətin ölüb dirilməsini rəmzləndirir. Göy oğlu
ölüb-diribn Koroğlunun möcüzəli doğuluşu dastanm Orta Asiya
variantlarmda qoranmuşdur. Ümumiyyətlə, Orta Asiya versiyalarında o,
əsasən mifoloji cizgiləri üstünliik təşkil edən bir qəhrəmandır. Əsatiri
cizgilərini bəlli bir ölçiida qorusa da, tarixilik elementbriylə də çulğaşan
Azəıbaycan variantma görə isə atasmın gözləri çıxarıldığına görə golocək
qəhrəman «Koroğlu» adım alır ki, bu da sonrakı təfsirdir.
Koroğlu başqa dünyaya - yeraltı dünyasma mənsub mifoloji varlıqdır
və ən əski motivləri qoruyub saxlamış yakut, Altay-Sayan dastan
qəhrəmanları kimi Ulu (Yer) Ananın övladlanndandır; bir versiyaya görə o,
ümumiyyətlə ölmür. Onun qəbirdə doğulub sonra işıqlı dünyaya çıxması
mifoloji semantikasına görə şamanın yeraltı dünyada mənəvi atadan (hami
ruhdan) tərbiyə almağı və qamlıq etməyinə bərabərdir, eləcə də onun
yaranışdan sakral sfera ilə əlaqə yaratmaq gücünü göstərir. Dastan
poetikasınm tələbbrinə uyğun bu motiv sonrala yozumlann tasiriııə məruz
qalmışdır.
Koroğlu obrazı öz kökü etibarib keçid - inisiasiya mərasimlərinə
bağlamr. Türkmən «Goroğlu»su həmin mərasimin elementlərini qonıyub
saxlamışdır. Türkman «Koroğlu»suna görə, babası gorda doğulan gələcək
qəhrəmanı alıb yurda gətirdiyi zaman övliya Xızır ağ-çal saqqallı qoca
görkəmində gəlib əlini üç dəfo uşağın kürəyina çəkir, üç кэгэ do ağzına
üfıirərək: «Bizim Nofəs oğlumuz olsun!» - deyir [175, s.96]. Xızır və qırx
çiltanlar Xızınn «bizim nəfəs oğlumuz» dediyi yeniyetmə yaşma çatmış bu
gələcək qohrəmam - Rövşəııi alıb apanr, içini çıxarıb nur ila doldururlar...
Bundan sonra yenilməz qəhrəmaıı kimi qunılmağı Koroğlunu şaman olma
hadisəsi ilə yaxınlaşdınr. Hoqiqətən «şaman azan»na tutulanlar da belo bir
mərhələdən keçirlər’3. Gorda doğulduğu üçün ona «Goroğlu» adının
verilməsi, zahiri yozum görünüşü təsiri bağışlasa da, onun gorda və deməli,
dolayısıyla о biri dünyada, yeraltı ölülor səltənətində
olduğunun işarəsi kimi
yozula bilər. Goroğlunun gorda doğulmağı bir motiv kimi inisiasiya aktmda
yenidəıı doğulma hadisəsi ilə də üst-üstə düşür. Həmin mərasimbıin həqiqi
mahiyyəti gerçəkdə ondan ibarət idi ki, neofit mərasim zamanı saııki öliir və
yenidən doğulurdu [175, s.101]. Bu ölüb dirilmə aktını inisiasiyadan keçən
neofıtin bir də yeni ad alması mənalandınrdı.
Koroğlunun - Goroğlunun gorda doğulmağmdan başlamış ona vergi
verilməsi, yoııi keçiş mərasimində «yenidəıı qurulması» və gözol poriyə
yetməsinə qədər olanlar büsbütün neofitin о biri dünyada olmağmı
rəmzbndirir [уепэ orada, s.101]. Türkmən «Goroğlu»sunun bir variantında
Goroğlunun tüklü təqdim olunması isə mifoloji semantikasına göıo oııu
məhz ilkinlik və mədəni qəhrəmanhq aktı ilə qarşılaşdımıaq imkam verir.
Türk xalqlan folklorunda daha çox epik qohrəman kimi təqdim olunan
Koroğlu obrazıyla bağlı «Azərbaycan mifoloji mətnbri»nə şərhində mifoloq
A.Acalov qeyd edir ki, «mətnlərdə onun ad verməsi, qayda-qanuıılar, sosial
normalar təsis etməsi ilkin əcdada - demiurqa aid flınksiyadır. Buna görə də
Koroğluya daha çox mifoloji obraz kimi yanaşılması özünü doğrııldur [41,
13 Yeri gəlmişkən, əfsanələrdən anlaşıldığma görə, nıabklər də peyğərabər olacaq
Məhəmmədin cismini doğram-doğram edir, içini təmizlayərək bənzər şakildə yenidən
qururlar [222, c.214-215]. Mahiyyət etibarilə bu, şarnan olma mərasiminin eynidir.
s.297]. Azərbaycan mifoloji mətnlərində bir sıra təbii obyektlərin, о cümlədəıı
Kür çayının, bir sıra qalalann adımn Koroğludan qaldığma dair bilgi var
[уепэ orada, s.48-50] Id, bunlar da Koroğlunun ilkin əcdad və yaxud mədəni
qəhrəman flınksiyasma toplu halmda aydmlıq gətirir.
Koroğlu dastanında mifoloji və tarixi lay biri digərinin içərisindədir
və o, bir sıra ideoloji təsirlər nəticəsində mifoloji obrazdan tarixi cizgili
dastan qəhrəmatımadək sürən bir mərhələ keçir. Yeri gəlmişkəıı, istər
arxaik
və istərsə də klassik eposlarda «tipologiya»nm tarix üzəriııdə bir hökmü var.
Bu baxımdan epik dünya hansısa real tarixi hadisələrin eyni deyildir və onu
tarixin hansısa bir dövrünə apanb çıxarmaq olmur [342, s.8]. Folklor
nəzəriyyəsi ölçtiləriylə yanaşıldıqda, gerçək tarixə eposda düzəliş
olunmuşdur ki, bu da xalqm epik ideallan və istəklərinə uyğundur. Tarixi
gerçəklik özünün bir çox əlaməttarini qoruyub saxlamış və eposda ümumi
cizgiləriylə qavramlmışdır, eyni zamanda dəyişikliyə məruz qoyulmuş və
bütöv epik sistemə almmışdır [341, s. 182].
Türk xalqlan əfsanələrində quşların, heyvanların dilini mifoloji
Goroğluya Xızır peyğəmbərin və qırxlann öyrətmiş olduğu göstərilir.
Koroğlunun Balkan dağlannda olduğuna inanılan müqəddəs məzarı isə
guya azarlıları sağaldar, dərdliləıə şəfa verərmiş. Onun eləcə də Məşhəddə
və s. olduğu göstərilən məzan Xızmn, Qorqudun məzarlarının varlığı qədər
«gerçək» olub, bəlalardan qonıyucu rııhun maddi qavranmasıyla bağlıdır.
Büttin bunlarla yanaşı, Koroğlunun «qədim türk təfəkkiiründə möhkəm yer
tutmuş Tann obrazmm konkret tarixi dövrdəki transformu» sayıla bilməsi
etnik-mədəni sistemin dəyərlər düzümündə öz təsdiqini tapa bilmir [28,
s.144]. Avrasiya məkam boyunca yayılmış Goroğlu motivləri isə, prof.
F.Ağasıoğluna görə, latm xalqlanmn Herakl - Herkul (Xerokle) obrazmda
yeni cizgilər qazanmışdır. Belə ki, türkmən «Goroğlu»sunda qorunan
döşəmmə motivi yatmış Geyanm döşündən Heraklm süd əmməsi, etrusk
güzgü rəsmlarində böyümiiş Xerkle timsahnda təkrarmı tapır. Əsasən
türkmən boylannın qoruyub saxladığı Goroğlu - Qöroqlı da əslində Yerin
oğludur; yeraltı qaranlıq dünyadan (gordan) doğulandır [12, s.76].
Koroğlu bir variantda Allahm əmriylə Kuhi-Qaf ölkəsinə göydən
göndəıildiyini və dediklərinə əməl etməyin lazım gəldiyini söyləyir. Bu
hadisə onun mədəni qəhrəman - «Göy oğlu» olduğunun rəmzi kimi yozula
biləj. Koroğlu dəfələrlə özünti qurda bənzədir. Etnik-mədəni sistemin
arxaik strukturlannda da bu iki obraz funksional yaxinliqlarma görə bir-
birinin yerinə keçə bilirlər: hər iki obrazda mədəni qəhrəman cizgiləri aydm
seçilir. Koroğlunun genezisdə mədəni qəhrəmaıı olmağmdan gələn, onu
dönərgə va trikster funksiyası ilə bağlayan xətlər da var. Bu üzdən də epik
dünya qəhrəmam özünü aşıq, dəyirmançı, qoruqçu, ilxıçı və b.k. qələmə
verir. Qəhrəmanm həm «Goroğlu», həırı də «Koroğlu» adlanması isə eyni
semantik kodun mifoloji səviyyədə ayn-ayrı yönləri ilə təqdimidir.
Mifoloqlann gəldikləri son qəııaətlər Koroğlu obrazmı arxaik şəkliııdə
çoxkomponentli və çoxşaxəli surət olaraq görmək imkam verir. Miflə yaxm
genetik və struktur bağları olan bir epos qəhramanı kimi Koroğlu, beləliklə,
özündə Boz Qurd, şaman, mədəni qəlırəman, trikster və b. obrazlan
birbşdırən, semantik potensialı geniş olan bir varlıqdır.
Koroğlu obrazının təşəkküliində, tədqiqatçılara görə, təsəvviif qatı da
güclüdür. Bu
fikrə əsasən, adı ilə bağlı dastanın yeni mədəniyyət çevrosiııdə
qurulması nəticasində və oğuz alplıq düşüııcəsinin bütün yönlərinin ərətılik
yarusu üzərinə keçirilməsi ilə Koroğlu keçid obrazı kimi təşəkkül tapmışdır.
O, yeni mədoniyyət çevrəsində haqqı tapdalanmış köçobə türkmanlarm
intiqamını alan bir ələvi dərvişi kimi səciyyələndirilir. Koroğlunun ərəııliyi,
ona vergi verilməyi, onun haqq aşıqlığı, yenilməzliyi və sakral sfera ilə
bağlılığı xilaskar Göy oğlu obrazımn təsəvviif qatındakı görünüşüdür. Turk
man variantı onu çiltanlann nəfəs oğlu olaraq - haqqa qovuşmuş kimi
təqdim edir. Bolqar variantına görə isə Koroğlu ölümsüz qırxlar cərgəsinə
qanşıb əbədiyyəıı diri qalır [234, s.99]. Tüıkmənlərdə adınm baxşılar
siyahısmm başında gəlınəsi isə Koroğlu (Goroğlu)nun baxşılar piri
məqamma yüksəldildiyini göstərir. Türkmən «Goroğlu»su, ümumiyyətb,
sufiyanə tərzli şeirlərlə zəngindir. Araşdırıcılann qənaətinə görə təsəvviif
donlu fıkirlər yayan ilahiləri, nəfəsləri ilə Koroğlu əski şəklindən bir dərviş-
эгэпэ, toriqət Koroğlusuna transformasiya olunmuşdur.
Türk mifologiyasında əski çağlarm gerçək dünyadəıki vasitosi olub,
zəngiıı əsatiri görüşlər sistemi ilə bağlanan, struktur-semantik səciyyəsi
etibarilə diqqəti çəkən obrazlardaıı biri də «Çingiz» adı ilə bilinınəkdədir.
Obrazın adına müəyyəıı səs dəyişikləriyb Teııgiz, Şmqıs və b. şəkillərdə də
təsadüf edilir. İnamşlara əsasən, Çingiz nizam yaratmaq üçün Ulıı Tanrınm
yer üzünə göndərdiyi öz övladıdır.
Mərkəzi Asiya və Sibir xalqlarmın yaddaşında silinməz izlar qoyan
Çingiz xanın adıyla bağlı mifm də çoxlu sayda variantı var. Həmin miflər
əsasən «Tanrı dövləti» düşüncəsi və «səma oğlu» haqqındadır. Monqol
(Moğol) şaman inanışlarında da Çingiz göylər oğludur. Ümumiyyətlə,
nıonqol mifologiyasındakı Çingiz xan obrazı əcdad ruhları sırasında
tapınılan bir varlıqdır. O, mədəni qəhrəman funksiyasmm daşıyıcısıdır. Bir
çox folklor süjetlərindən göründüyü kimi, Çingiz xan bəzi toy adətlərinin də