Azerb dili 6-01 Layout 1

Orxon çayı sahilində tapılan ən böyük abidələrdən biri də Tonyukuk
abidəsidir. Tonyukuk üç türk xaqanının – İltəris, Kapağan və Bilgə xa qa -
nın vəziri, türk xaqanlığının ən bacarıqlı dövlət xadimlərindən biri ol muş -
dur. Abidədə göstərildiyi kimi, o, gəncliyində Çin sarayında təlim-tərbiyə
almış, sonrakı illərdə döyüşlərdə və xaqanlığın xarici siya sə tin də əvəzsiz
xidmətlər göstərmişdir.
Orxon-Yenisey abidələri qədim türk qəbilələrinin daşlaşmış tarixi, türk
mədəniyyətinin və natiqlik sənətinin gözəl nümunəsidir. Çox vaxt “məzar
poeziyası” adlandırılan bu yazılar türkdilli ədəbiyyatın zəma nə mizə gəlib
çatmış ilk yazılı inciləridir. 
Əbülfəz Rəcəbov və Yunis Məmmədovun
“Orxon-Yenisey abidələri” kitabından
Söz ehtiyatı
4. Lüğ td n istifad  ed r k “kitab ”, “kurqan”, “spesifik”, “xaqan”,
“ulus”, “tör ” sözl rinin m nalarını araşdırın.
Düşün və cavab ver
5. M tnd n Orxon-Yenisey abid l ri haqqında 5  n vacib m qamı seçib
d ft rinizd  yazın.
6. M tnd  verilmiş  m lumatlardan istifad  ed r k Orxon-Yenisey
abid l rinin t dqiqi tarixinin xronoloji c dv lini davam etdirin.
7. M tni hiss l r  böl r k adlandırın.
8. M tnd ki hansı m qamlar q dim türkl rin yüks k m n vi key fiy -
 y tl ri, q hr manlığı v  v t np rv rliyi haqqında danışmağa  sas
verir?
9. Bilg  xaqan abid sind ki yazıdan g tirilmiş parçaya münasib tinizi
bil di rin. Bu sözl ri nec  başa düşürsünüz? Onlar sizd  hansı duy -
ğuları oyadır? 
N  vaxt? 
Kim?
N  edib?
XIII  sr
Stralenberq
Daş abid l r haqqında
m lumat verib. 
72
II BÖLMƏ 
 Çap üçün deyil

---

Dil qaydaları
10. M tnd  göy r ngl  verilmiş ifad l r  diqq t yetirin. Hansı saylar-
dan sonra g l n isiml r t kd , hansılardan sonra c md  işl nir? 
11. Qrammatik s hvl ri tapın.
1. Bir sıra m s l  h l  d  öz h llini tapmayıb. 
2. Bir çox insan h qiq tin acı üzü il  qarşılaşmaqdan qorxur.
3. İndi az adamlar tapılar ki, internetd n istifad  etm sin.
4. M kt b kitabxanasında çoxlu kitabların olması araşdırma zama -
nı şagirdl rin işini asanlaşdırır.
5. Axşam düşür, amma bizim xeyli işl rimiz qalıb.
6. Getdim, gördüm, bir d r d  iki kar, kor, kürkü yırtıq kirpil r 
var.
7. İclasda bir neç  m s l l rin müzakir si n z rd  tutulub.
12. Nöqt l rin yerin  uyğun g l n isiml ri  lav  edib cüml l ri
d ft riniz  köçürün. 
1. Meydana yığışmış minl rl  ... at şf şanlığa baxırdı.
2. Şahın qırx ... ibar t böyük sarayı var idi.
3. Molla N sr ddin bir çox ... q hr manıdır. 
4. M n daha çox ... h ll ed  bil rdim, t
ssüf ki, z ng vuruldu.
5. Bir neç  ... yol ged nd n sonra m nzil başına çatdılar.
6. Bir sıra ... tamamlayıb ev  getdim.
Mü yy n miqdar saylarından sonra g l n isiml r t kd  olur: 
üç
q l m, qırx beş stul, yüz iyirmi altı kitab.
Bir sıra, bir çox qeyri-mü yy n miqdar saylarından sonra g l n
isiml r c md  olur: 
bir sıra m kt bl r, bir çox m s l l r. 
ox, onlarla, yüzl rl  tipli saylardan sonra isiml r h m t kd ,
h m c md  ola bilir: 
çox uşaq, çox uşaqlar, onlarla t l b , onlarla
t l b l r. 
Dig r qeyri-mü yy n saylardan sonra g l n isiml r t kd  olur:
bir neç  kitab, bir q d r yem k, xeyli uşaq. 
Sıra sayı il  işl n n isim çox vaxt t kd  olur: 
beşinci d rs, 2013-
cü il. Lakin b zi hallarda bu isiml r çoxluq bildir  v  c md  işl n
bil r: 
6-cı sinifl r, 20-ci ill r. 
Yadda saxla!
SAYLARLA İŞLӘNӘN İSİMLӘRİN TӘKDӘ VӘ CӘMDӘ OL-
73
İXTİRALAR VƏ KƏŞFLƏR
 Çap üçün deyil

---

İŞARƏLƏRİN
TARİXİ
Yazı meydana gələnə qədər minil -
liklər boyu insanlar arasında yal 
nız
şifahi ünsiyyət mövcud ol muş dur. İlk
əlifba yarandıqdan son ra danışıq səs -
ləri yazıda hərf lər vasitəsilə işarə olun -
mağa baş lan dı. Bu səslərin köməyi ilə
söz lər, cüm lələr yazıldı. Beləliklə, yazılı
nitq meydana gəldi.
Lakin şifahi nitq təkcə danışıq səs -
lərindən ibarət deyil. Doğrudur, insan
danışarkən fikrini, ilk növbədə, söz -
lərlə, cümlələrlə ifadə edir. Bununla
belə, intonasiyanın, vurğunun, pauzanın və s. əhəmiyyəti də az deyil.
Yazıda bütün bu köməkçi funk si yaları xüsusi işarələr – durğu işarələri
yerinə yetirir.
Durğu işarələri mətnin daha asan qavranılmasına, səsli oxu zamanı
düzgün ifadəsinə kömək edir. Lakin bu işarələr əlifba ixtira olunduqdan
çox sonralar yaranmışdır. İlkin dövrlərdə yazıda nəinki durğu işarələri, heç
sözlər arasında boş məsafə də olmurdu. Belə mətni oxumağın nə qədər
çətin olduğunu təsəvvür edirsinizmi? 
Yazı prosesinin özü də çətin iş idi. Mətnlər xəttatlar tərəfindən kö çü -
rülürdü. Bir kitabın köçürülməsi bəzən bir neçə ilə başa gəlirdi. Belə ki tab -
ları oxuyanların sayı da məhdud idi. 
Kitab çapının meydana gəlməsi və daha geniş oxucu kütləsini əhatə
etməsi mətnlərin daha anlaşıqlı, rahat oxunuşlu olması zərurətini ya rat dı.
Bunun üçün, ilk növbədə, sözləri, cümlələri bir-birindən ayırmaq la zım idi.
İlk zamanlar mətndəki sözləri bir-birindən yazı xəttinin mər kəzində nöqtə
qoymaqla ayırırdılar. Sonralar nöqtə əvəzinə kiçik boşluq saxlamağa
başladılar, nöqtə isə cümlənin bitdiyini bildirirdi. Daha sonra cümlənin ilk
sözünün böyük hərflə yazılması da mətnin oxucular tə rə findən daha asan
qavranılmasına kömək edirdi.
Müasir dövrdə kitabların nə vaxtsa durğu işarələri olmadan çap edil di -
yini təsəvvür etmək çətindir. Biz bu işarələrə o qədər alışmışıq ki, bəzən
1. Oxuduğunuz hiss d  hansı abzasın mövzu il  bağlılığı z ifdir?
74
II BÖLMƏ 
 Çap üçün deyil

---