76
tələbi id i. 1921-ci ilin payızında isə əmək haqqının gecikdirilməsi ilə əlaqədar
Xəzər nəqliyyatçıları tətil etdilə r
24
.
1921-c i ilin iyununda sovet hökumətin in vergi siyasətindən narazı olan
Bakı dükançıları tətilə çıxd ılar
25
.
Bir sıra qəzalarda kəndli həyəcanları baĢ verirdi. Bu çıxıĢlar rəsmi
hakimiyyət orqanları tərəfındən "əksinqilab" kimi q iy mətləndirilir və ya "siyasi
quldurluq" hesab olunurdu.
Belə bir Ģəraitdə bəzi antibolĢevik qüvvələrin və təĢkilatların
fəaliyyətləri nəzərə çarpırdı. Ġttihadçı gizli "Azərbaycan milli müdafiə islam
partiyası"nın qəzalarda Ģəbəkələri var idi. Onun mərkəzi ko mitəsi Gəncədə
yerləĢirdi, sədri Cəfər QaĢqarov, katib i isə A.Usubbəyov idi. Bakıda bu
təĢkilatın Ģəhər komitəsi var idi, onun özəkləri ayrı-ayrı məhəllə və
müəssisələrdə fəaliyyət göstərirdi
26
. 1921-ci ilin yazında ittihadçıların fəa liyyəti
daha da gücləndi, onlar xalqı silah lı üsyana hazırlamaq f ikrində idilər.
1921-c i ilin iyununda hökumət orqanları tərəfindən aĢkara çıxarılan
"Ġttihad" təĢkilatı ləğv olundu, onun 234 ü zvü isə həbs edildi
27
.
Bakıda və onun ətrafındakı neft rayonlarında eserlər gizli fəaliyyətdə
idilər. Onların əsasən rus millətindən olan Bakı fəh lələrin in bəzi xırda burjua
əhvali-ruh iyyəli qruplarına təsiri var idi. Bakıdakı eser təĢkilatında rəhbər rolu
M.N.Osintsov, Y.ġterin, R.M.Terohanyan və baĢqaları oynayırdılar. On lar
V.Çernovun Ģəxsində özlərin in xaricdə olan mərkəzi ko mitəsi və Tiflisdə olan
Zaqafqaziya ko mitəsi ilə əlaqə saxlayırdılar
28
.
Bakıdakı eserlər də 1921-ci ilin baĢlanğıcında silahlı üsyan vasitəsilə
sovet hakimiyyətini devirmək fikrinə düĢmüĢdülər
29
. 1921-ci ilin yanvarın 25-də
eserlər partiyasının MK-sı yerli təĢkilatlara "bolĢevik diktaturas ını qətiyyətlə
aradan qaldırmaq" Ģüarını irəli sürmək göstəriĢini vermiĢdi
30
. La kin KronĢtad
qiyamının darmadağın edilməsi eserlərin sovetlər əleyhinə fəaliyyətini müəyyən
müddətə zəiflətdi. 1921-ci ilin Ġkinci yarısında onların gizli fəaliyyəti yenidən
canlandı. Eserlər proletariatın "bolĢevik diktaturasına qarĢı silahlı mübarizəsini
təĢkil et məyə cəhd göstərir və xa ric i hərb i müda xiləyə ü mid bəsləyirdilər.
Bakıda və respublikanın bəzi qəzalarında, o cü mlədən Lənkəranda
əslində eserlər partiyasının filialı olan Azərbaycan eser təĢkilatı - "Xalqçı"
fəaliyyət göstərirdi. Onun baĢçıları A.A.Səfikürdski və C.S.Hacınski id ilər
31
.
"Xalqçı" təĢkilatın ın üzvləri Balo eserləri ilə birlikdə bolĢeviklər əleyhinə
təbliğat aparırd ılar.
DaĢnaklar özlərinin azərbaycanlılara qarĢı azğın millətçi fəaliyyətlərin i
dayandırmamıĢdılar. Qarabağda Azərbaycan xalqına düĢmən münasibət bəsləyən
qüvvələrə arxalanaraq, daĢnakların mauzerçi quldur dəstələri 1921-ci ildə ġuĢanı
ələ keçirməyə cəhd göstərirdilər, lakin həmin ilin sonunda darmadağın edildilər.
77
Amiranə birpartiyalı sistem, insanın tam azadlıq hüququna təminatın
olmaması, onun hakim "ideologiyadan" asılılığ ı, siyasi hakimiyyət hərisliyi ona
gətirdi ki, azad fikirli insanlar, "proletariat diktaturasının cəzalandıran əli"
adlanan FK-nın (Fövqəladə Ko missiya) təqiblərinə, repressiyalarına məruz
qaldılar. Bu ziddiyyətli dövrün faciəsi onda id i ki, M.C.Bağırovun (sədr) və
L.P.Beriyanın
(onun müavini) baĢçılıq etdiyi Azərbaycan Fövqəladə
Ko missiyası daha amansız d iktatorçu və zorakı hərəkətləri ilə respublikada ço x
ağır, dö zülməz vəziyyət yaratmıĢdı.
ÖzbaĢınalıq, hakimiyyətdən sui-istifadə, amansızlıq, təxribatçılıq
Bağırovun, Beriyanın və onların əlaltılarının iĢ üsulunun səciyyəvi cəhəti id i.
Onlar elə o dövrdə görkəmli Azərbaycan xadimlərini - inqilabçıların ı,
ziyalıların ı böhtan və saxtakarlıq vasitələri ilə ləkələyərək həyatdan yox etməyə
çalıĢırdılar. Onların ço xu 1937-1938-ci illərdə "Bağırov cinayətkarlığ ının"
qurbanı oldu. 1956-cı ildəki məh kəmə prosesində o, həyasızcasına elan etdi ki,
guya "onlar onun Ģəxsi düĢmənləri idilər".
"Siyasi düĢmənlərə" divan tutmaqda "fövqəladə üçlük" adlanan
ko missiya xüsusilə məkrli ro l oynayırdı. Onun tərkibinə FK-nın yerli
orqanların ın baĢçıları ilə birlikdə qəza partiya ko mitələrin in və icra
ko mitələrinin nümayəndələri daxil olurdular. Onların cinayətkar təqibləri
nəticəsində yüzlərcə təqsirsiz, namuslu insanlar həbsxanalarda, düĢərgələrdə,
sürgünlərdə əzab çəkir və məhv edilirdilər.
Beləliklə, digər müttəfiq respublikalarda o lduğu kimi, Azərbaycanda
da inzibati-a mirlik sisteminin e le mentləri bürokrat izm, totalitarizm re jimi kök
salırdı.
Yeni iqtisadi siyasətə keçid. 1921-ci il ərəfəsində kəndlilərin
fəhlələrin
bir h issəsini əhatə etmiĢ narazılıq göstərirdi ki, " hər kormmun izm" siyasəti
əsasında xalq təsərrüfatını bərpa etmək mükün deyil. Ərzaq sapalağı siyas əti,
sosializmin quruculuğunun kommunist üsulu sistemi bütün kəndlilə rin
mənafeləri ilə toqquĢmağa baĢlamıĢdı. Belə bir Ģərait fəhlə sinfi ilə kəndlilərin
ittifaq ını, sosialist quruculuğunun taleyini təhlükə alt ına a lırdı. Yen i iqtisadi
siyasətə keçmək zəruriyyəti meydana çıxdı. Onun əsas məqsədi iqtisadi və sosial
böhranın qarĢısını almaq, sovet hakimiyyətinin sosial bazası sayılan fəhlə və
kəndli ittifaqın ı möhkəmləndirmə k idi.
1921-c i ilin mart ında RK(b )P X qurultayı ə rzaq sapalağını ləğv et mək,
natural ərzaq vergisinə keçmək barəsində qərar qəbul etdi. Ərzaq vergisinin
miqdarı ərzaq sapalağından az idi. Ərzaq vergisi ödənildikdən sonra qalan
məhsul kəndlinin ixtiyarında qalırdı və o, bu məhsulu azad surətdə sata da
bilərd i. ġəhərlə kəndin, sənaye ilə kənd təsərrüfatının iqtisadi əlaqələrini qoruyub
saxlamaq üçün, bir müddət əmtəə istehsalını (alğı-satqı vasitəsi ilə mübadiləni)