118
faizə qədəri onların əlində cəmləĢmiĢdi
306
. 1928-ci ildə xüsusi kapital pərakəndə
əmtəə mübadiləsinin 45 faizinə sahib id i
307
.
Çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın əmtəə mübadiləsində sosialist
bölməsi tədricən üstün mövqe tuturdu. 1925/26-cı ildə onun sayı ümumi ticarət
dövriyyəsində 63,3 faiz təĢkil edirdi
308
.
Sosialist bölməsi inkiĢaf etdikcə, onun təsir dairəsi geniĢlənirdi, 1926-cı
ildə respublikanın bu təsərrüfat bölməsində əhalinin 27,3 faizi iĢləyirdi. Onların
sırasına dövlət müəssisələri və kooperativlərin fəhlə və qulluqçuları (26,7 faiz),
kənd təsərrüfatı artellərinin üzvləri və kooperativ kustarları (0,6 faiz) daxil idilər.
Əhalinin beĢ faizi isə kapitalist bölməsində çalıĢırdı
309
.
SənayeləĢdirmə xətti. 1925-ci ilin sonlarına yaxın müttəfiq
respublikalarda, o cümlədən Azərbaycan SSR-də əsasən müharibədən qabaqkı
səviyyə bərpa olundu. YĠS azad iqtisadiyyatın, iĢgüzarlığın və təsərrüfat
təĢəbbüskarlığının inkiĢafına Ģərait yaratdı. Buna baxmayaraq, ölkə texniki və
iqtisadi cəhətcə olduqca geri qalırdı. Sənayenin müasir sahələrini yaratmaq, ölkənin
elmi-texniki
potensialını
yüksəltmək
lazım
idi.
Beləliklə,
ölkənin
sənayeləĢdirilməsini inkiĢaf etdirmək zəruriyyəti meydana çıxmıĢdı. Cəmiyyətin
ictimai-iqtisadi, maddi həyatının obyektiv tələblərinə uyğun yeniləĢdirilməsi
zərurəti ilə əlaqədar olaraq, 1925-ci ilin dekabrında ÜK(b) P XIV qurultayı SSRĠ-də
sənayeləĢdirmə xəttini götürdü. Lakin bunun üçün öz yığımı olmayan ölkə "sosialist
sənayeləĢdirməsinə" iqtisadiyyatı inzibati-amirlik yolu ilə nizamlamaq, kəndi
istismar etmək, fəhlə əksəriyyətinin "inqilaba və sosializmə" həd-siz ina mı və ruh
yüksəkliy i hesabına gedirdi.
SənayeləĢdirmə bütün xalq təsərrüfatının "sosialistcəsinə" yenidən
qurulması, fəhlə sinfinin artmasına Ģərait yaranması, onun zəhmətkeĢ kəndlilərlə
ittifaqının möhkəmlən məsi və Ģəhərlə kəndin istehsal əlaqəsi üçün əsas açar hesab
olunurdu.
Bütün müttəfiq respublikalarda yeni sənaye müəssisələrinin tikintisinə
baĢlandı. Sosialist sənayesinin yeni nəhəngləri, Dnepr su-elektrik stansiyası, qüdrətli
maĢınqayırma və avtomobil zavodları, Türküstan-Sibir dəmir yolu ("Türksib") və s.
meydana çıxdı.
SənayeləĢdirmə, keçmiĢ çar Rusiyasının müstəmləkələri olmuĢ digər milli
respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da iqtisadi-texniki geriliyi aradan
qaldırmaqda həlledici rol oynamalı idi.
Bir çox sənaye sahələrinin tam bərpası əslində 1927-ci ilə qədər uzanır və
onlarla yanaĢı, yeni sənaye müəssisələri, ilk növbədə neft sənayesi müəssisələri
yaradılması prosesi gedirdi.
Neft sənayesinin sonrakı inkiĢafı üçün Azərneftin yanında ilk dəfə
geoloji-kəĢfiyyat bürosu yaradıldı. Neftli sahələrin ardıcıl olaraq öyrənilməsinə
119
baĢlandı. Balaxan ı-Sabunçu rayonunda kəĢfıyyat quyuları qazmaqla Kirməki və
Kirməkialtı laylarda zəngin neft yataqları aĢkar edildi. Yeni neft yataqlarının
mənimsənilməsinə baĢlandı. Təcrübəli fəhlələrin təĢəbbüsü ilə (buruq ustası
Ġsazadə və N.Buniyadov)
310
Balaxanı-Sabunçu rayonunda, "Saldat bazarı" adlanan
yerdə ilk sovet mədəni yaradıldı. Onun yaradılmasında buruq ustaları A.Səlimov
və Q.Səlimov, dartayçılar Seyfulla Oruc və Ġsmayıl Əli və b. fərqləndilər. Əgər
1922-ci ilin mayında birinci sovet mədənində cəmisi iki neft quyusu vardısa və ayda
15 min pud neft verirdisə, üç ildən sonra onlar 66 olub, 1,5 milyon pud neft
verird i
311
.
Hələ 1922-ci ildə Bibiheybət buxtasında dənizdən fəth edilmiĢ sahədə
yeni mədən - "Ġliç bu xtası''nı yaratmaq üçün baĢlanmıĢ iĢ daha da sürətləndi.
1923-cü ilin mayında orada ayda 49 min pud neft verən iki neft buruğu var idisə,
1925-c i ilin mayında hasilatı 912 min pud neft olan 19 quyu iĢləyird i. Belə liklə,
Bakı ətrafında yeni neft buruqları meĢəsi salın mağa baĢladı.
1926-c ı il fevralın 3-də Q.Musabəyov (sədr), H.Sultanov D.Bünyadzadə
və baĢqalarından ibarət respublikanın sənayeləĢdirilməsi
ko missiyası
yaradıldı
312
. Komissiyanın yanında xa mma l və fəhlə qüvvəsi, sənaye, elektrik
stansiyaları və sairən in təĢkili Ģöbələri yarad ıld ı. Ko missiyaya təcili surətdə
sənayeləĢdirmə plan ı hazırlamaq tapĢırıldı. 1926-cı ilin mayında Azərbaycan
SSR-in sənayeləĢdirilməsinin beĢillik inkiĢaf proqra mı məsələsi AK(b)P MK
plenumunda müzakirə edildi. Həmin planda, hər Ģeydən əvvəl, neft sənayesinin
gələcəkdə daha güclü inkiĢafı və texniki cəhətcə yenidən qurulmasının baĢa
çatdırılması, eləcə də yeni toxuculuq kimya və sənayenin baĢqa sahələri ü zrə
yeni müəssisələrin tikilməsi nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan qəzalarında yeni
sənaye ocaqlarının yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Onlar gələcəkdə
Azərbaycanın simasını dəyiĢdirməli və onu qabaqcıl sənaye respublikasına
çevirməli id i.
1926-c ı ilin sentyabrında Azərbaycan MĠK-nin IV sessiyası Gəncədə
yeni güclü toxuculuq fabrikin in, Zurnabadda su-elektrik stansiyasının və yeni
suvarma kanalların ın tikilməsini nəzərdə tutan inkiĢaf plan ını təsdiq etdi
313
.
Sessiya hökumətə respublikanın elektrikləĢdirilməsi planın ı hazırlamağı tapĢırdı.
Azərbaycanın sənayeləĢdirilməsinin özünəməxsusluğu ondan ibarət idi
ki, burada onun əsas və aparıcı sahəsi tarixən yaradılmıĢ neft sənayesi idi. Əsas
sərəncam verən Mərkəz Azərbaycanda "qara qızıl" çıxarılması sürətinin
artırılmasında daha çox maraq lı idi. Çünki neft sənayesi Sovet Ġttifaqın ın
sosialist sənayeləĢdirilməsi planın ın ən mühüm tərkib hissəs i idi. O, ölkənin xalq
təsərrüfatının bütövlükdə inkiĢafı üçün həlledici əhəmiyyətə malik olub, iqtisadi
cəhətcə xeyirli və effektli idi. Buna görə də sənayeləĢdirmənin ilk illərində əsas
diqqət Azərbaycanda neft sahəsinin inkiĢafına verilmiĢdi. Digər tərə fdən bu