185
Məktəblərin və orada oxuyan uĢaqların sayı getdikcə artırd ı. 19 20/21-ci
tədris ilində olan 937 I pillə məktəblərin sayı 1926/27-ci dərs ilində 1420-yə,
onlardakı Ģagirdlərin sayı isə 74922-dən 150625 nəfərədək artdı
30
.
Respublikanın bütün məktəblərində 1926/27-ci tədris ilində 1918/19-cu tədris
ilindəki 48076 nəfərə qarĢı 66528 Ģagird təhsil alırd ı
31
.
Beləliklə, 20-ci illərdə yeni Azərbaycan məktəblərinin bünövrəsi
qoyuldu, zəhmətkeĢlərin təhsilə kütləv i cəlb edilməsi üçün Ģərait yaradıldı.
Savadsızlığın ləğvi uğrunda mübarizə. A zərbaycanda xalq maarifınin
ən mühü m, b irinci dərəcəli vəzifəsi əhalinin savadsızlığın ı ləğv etmək hesab
olunurdu. 1917-ci ildə Azə rbaycanda bütün əhalinin cəmi 9,3 fa izi
32
, kənd
sakinləri və qadın larınsa daha az hissəsi savadlı id i
33
.
Savadsızlığın ləğv edilməsi 1920-ci ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq
Maarif Ko missarlığ ı nəzdində xüsusi olaraq təĢkil ed ilmiĢ Mərkəzi Ko missiyanın
rəhbərliy i altında bütün Ģəhər, qəza mərkəzləri və kəndlərində vahid plan ü zrə
həyata keçirilird i.
1921-c i il iyulun 14-də XKS xüsusi qərarında savadsızlığ ın ləğv
edilməsin i ilin əvvəlində təĢkil olun muĢ Mərkəzi baĢ siyasi-maarif idarəsinin
mühü m və təxirəsalınınaz vəzifəsi elan etdi
34
.
Respublikada əhalinin bütün təbəqələrini əhatə edən savadsızlığ ı
ləğvetmə məktəb və kursları açılmasına baĢlandı. Savadsızlığın ləğv edilməsi
uğrunda mübarizədə müəllimlərlə yanaĢı, bütün savadlı adamlar da fəal iĢtirak
edirdilər. Xalq Maarif Ko missarlığın ın bütün iĢçiləri və ko lleg iya üzvləri, yerli
inqilab ko mitələri və baĢqa təĢkilatlarda digər vəzifə və tapĢırıq ları yerinə
yetirməkdən ta ma milə a zad olunaraq, qəzala rda xa lq maarifmin təĢkilinə cəlb
edilmiĢdilər
35
. AK(b)P-n in IV qurultayı (1922-c i ilin fevra lı) A zərbaycan əhalisi
içərisində savadsızlıqla mübarizəyə ilin ən ü mdə vəzifəsi kimi yanaĢmağ ı vacib
bildi
36
.
1922/23-cü tədris ilində Bakı və onun ətraf mədən rayonlarında 7517
nəfərin o xuduğu 257 savad məktəbi fəaliyyət göstərirdi
37
, Azərbaycanın bütün
qəzalarında isə ancaq 3852 nəfəri əhatə edən 189 məktəb təĢkil etmək mü mkün
olmuĢdu
38
.
Növbə fəhlələrin i savad məktəbinə cəlb etmək məqsədilə Bakı və onun
mədən rayonlarında 1922-ci ildə 20 xüsusi səyyar qrup təĢkil edilmiĢdi
39
. Buna
oxĢar səyyar savad məktəbləri qəzalarda da yaradılmıĢdı. Onlar kəndlilərin ən
geridə qalmıĢ təbəqələrini savadlanma iĢinə cəlb edirdi. Bütün Azərbaycan üzrə
savadsızlığı, ləğvetmə kurs və məktəblərində 1922/23-cü tədris ilində 14336
nəfər məĢğul olurdu
40
. Onlardan 6954 nəfər azərbaycanlı, o cü mlədən 492 nəfər
qadın idi
41
. Növbəti tədris ilində savadsızlığ ın ləğvi sahəsində könüllü təĢkilat və
cəmiyyətlər meydana gəldi. Savadsızlığın ləğvi iĢini vahid orqanda
186
mərkəzləĢdirmək üçün 1923-cü ilin dekabrında XKS-nin sədri Q. Musabəyovun
baĢçılığı ilə "Savadsızlıqla mübarizə ko mitəsi" yaradıldı. Azərbaycan XKS və
MĠK-in 1924-cü il 18 mart tarixli "Azərbaycan SSR əhalisi içərisində
savadsızlığın ləğvi haqqında" qərarında yazmaq və ya oxu maq bacarmayan 15 -
25 yaĢda olan bütün əhaliyə savad öyrənmək b ir vəzifə olaraq tapĢırıld ı
42
. Bu
məqsəd üçün fabrik, zavod və idarələrdə boĢ otaqlardan, klub, xalq evi və
məktəblərdən istifadə etmək hüququ verildi. Savad məktəblərində o xuyan
fəhlələrin 8 saatlıq iĢ günü əmək haqqı saxlanılmaq la bütün təhsil müddətində 2
saat azaldıld ı
43
. 1924-cü il iyulun 17-də A zərbaycanda "Rədd olsun savadsızlıq"
cəmiyyəti təsis edildi. Cəmiyyətin idarə heyətinin sədri Xalq Daxili ĠĢləri
ko missarı H. Su ltanov oldu
44
. Cəmiyyətin Bakı və qəzalarda Ģöbələri açıld ı.
Onların fəaliyyətində rayon partiya ko mitələrinin xüsusi səlahiyyətli
nümayəndələri bilavasitə iĢtirak edird ilər
45
.
Fəhlə və kəndlilərin fəal iĢtirakı ilə "Savadsızlığın ləğv edilməsi" Ģüarı
altında iclaslar, xüsusi kampaniyalar, "həftələr" və "günlər" keçirilird i. Bu
kampaniyalar zaman ı yeni savad məntəqələri yaradılır, savadsızlığ ın ləğv
edilməsi fonduna könüllü vəsaitlər köçürülürdü. 1925-ci ildə "Rədd olsun
savadsızlıq" cəmiyyətinin Bakı və qəzalarda on min üzvü olan 16 Ģöbəsi
46
iĢləyird i.
Partiya, gənclər və peĢəkarlar təĢkilatları xüsusilə öz ü zvləri içərisində
savadsızlıqla mübarizədə fəal iĢtirak ed irdilər. Təkcə 1924/25-ci tədris ilində
1113 partiya ü zvü və namizədin in, 3234 ko msomo lçunun
47
və 11418 hə mka rlar
üzvünün
48
savadsızlığ ı ləğv olunmuĢdu.
Kənd əməkçiləri içərisində savadsızlığı ləğvetmə kurs və məktəblərinin
təĢkilinə torpaq və meĢə iĢçiləri həmkarlar Ġttifaqı yardım ed ird ilər. Təkcə 1925-
ci ildə bu Ġttifaq klub və qırmızı guĢələrdə mu zdurlar üçün 24 savadsızlığı
ləğvetmə məntəqəsi və 22 savad məktəbi təĢkil etmiĢdi
49
. Xalqın təhsilə marağı
ildən-ilə artırdı. A zərbaycan kəndlilərində bu həvəs xüsusilə güclü idi. Bir ço x
hallarda savad məntəqələri 20-25 əvəzinə 40-45 nəfərə xid mət edirdi. Bəzi
qəzalarda - Quba, Qazax və baĢqalarında savadsızlığ ı ləğvetmə məntəqələrində
yer üstündə kəndlilər arasında münaqiĢələr baĢ verirdi
50
. Cəbrayıl, Tovuz və
Quba qəzalarında BaĢ siyasi maarif idarəsinin məntəqələri ilə yanaĢı, kəndlilərin
tələbi ilə savadsızlığ ın ləğv edilməsi ü zrə gecə kursları açılmıĢdı
51
.
Savadsızlığı ləğvetmə məntəqələrinə cəlb olunanlar durmadan artırd ı.
1924/25-c i tədris ilində 1233 savadsızlığı ləğvetmə mənt əqəsində 31755 nəfər
təhsil alırdı
52
.
Maddi bazanın zəifliyinə, kadr çatıĢ mazlığına, lazımi binaların
yoxluğuna və böyük miqdarda savadsızlar o lmasına baxmayaraq respublikada
savadsızlığın ləğvi sahəsində ilk uğurlu addımlar atıldı. Belə ki, 1921/22 -ci tədris