Mədəd Çobanov
76
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
77
Mədəd Çobanov
78
ƏN YENĠ DÖVRDƏ TÜRK DÜNYASININ
ĠNKĠġAF XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ
(Xülasə)
Ən yeni dövr dedikdə, hər Ģeydən əvvəl, XX əsrin sonun-
cu onilliyindən sabiq ―xalqlar həbsxanası‖ adlanan Çar Rusiyası
və onun varisi kimi çıxıĢ edən, sözdə demokratiyadan və in-
sanların milli hüquq bərabərliyindən fasiləsiz dəm vuran, əslində
isə, qeyri-ruslara və ya milli azlıqlara qarĢı daim repressiya
siyasəti yeridən keçmiĢ SSRĠ imperiyasının (1917-1991-ci illər)
dağılmasından sonrakı dövr nəzərdə tutulur. Məhz bu dövrdən
sonra SSRĠ imperiyasının tərkibindən çıxaraq, bir sıra xalqlar, o
cümlədən, Azərbaycan türkləri, qazaxlar, özbəklər, türkmənlər,
qırğızlar və taciklər özləinin azad, müstəqil və suveren hüquqlarını
əldə edərək, özlərinin Müstəqil Dövlətlərini yaratdılar... Lakin
bununla ―Xalqlar həbnsxanası‖ olan Çar Rusiyasının və sabiq
SSRĠ-nin imperiya siyasətinə son qoyulmadı. Yenə də, türk
xalqlarının əksəriyyəti (qaraçaylar, balkarlar, karaimlər, kumuqlar,
baĢqırdlar, tatarlar, çuvaĢlar, yaqutlar, xakaslar, Krım tatarları və
baĢqaları) SSRĠ imperiyasının varisi kimi çıxıĢ edən Rusiya
Federasiyasının müstəmləkəsi olaraq indi də qalmaqdadır.
Bununla kifayətlənməyən Rusiya Federasiyası son illərdə
Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Avrasiya Ġqtisadi Birliyi, Azad Ticarət
Zonası, Xalqların Ġnteqrasiyası və qloballaĢması adı altında ―pərdə
arxasında‖ müstəmləkəçiliyin ―yeniləĢmiĢ‖ və ―mədəniləĢmiĢ‖
yolu ilə üstüörtülü siyasət yeritməkdədir...
Müasir dövrün tələbi baxımından, ―Türk ədəbi dillərinin
birliyinə doğru‖ prizması altından baxdıqda indiki Ģəraitdə Türk
xalqlarının vahid yönümdə mədəniyyət, mədənilik, mədəniləĢ-
dirilmək, mədəniləĢdirici,mədəniyyət yayıcılıq, mənəvi dəyərlərin
qovuĢması istiqamətində məqsədyönlü sayılan problemlərin həll
edilməsi daim gündəmdə olmalıdır...
Türk dünyasının mahiyyəti-onun vahid tarixi-mədəni-
fenomeni ilə bağlı olyub, həmin ərazilərdə gəlmə xalqların və on-
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
79
ların bir-birinə yaxın və qohum olan dillərinin çoxluğu ilə fərq-
lənir.
Türk xalqlarının vahid kökdən nəĢət etməsini, onun qə-
dimliyini qədim dil faktları ilə yanaĢı, bədii-mədəni irsi, antropo-
loji, arxeoloji və etnoqrafik materialları, həmçinin, ən qədim dövr-
lərdən təĢəkkül tapmıĢ və indi də geniĢ miqyasda iĢlənməkdə olan
mənəvi dəyərləri də sübut edir. Təbii ki, minillərboyu Türk dünya-
sının ayrı-ayrı bölgələrində kənardan gəlmə baĢqa xalqların və ya
enik qrupların nümayəndələri özləri ilə ünsiyyətdə olduqları
dillərin müəyyən elementlərini də gətirmiĢlər: Həmin xalqlar köç
etdikləri bölgədə yerli xalqla ünsiyyətdə olub, onların dilini və
mədəniyyətlərini mənimsədikləri kimi, onların dilinin bəzi ele-
mentləri də yerli dildə özünə yer tapa bilirdi... Lakin bütün bunlara
baxmayaraq, mənĢəyindən – kökündən asılı olmayaraq, minillər-
boyu çoğrafi mühit Ģəraitində inkiĢaf etmiĢ, mədəniləĢmiĢ Türk
xalqları, türk tipi, türk psixoloji xarakteri və onların dilləri təĢək-
kül tapmıĢdır. Bütün bunlar minilliklərin dərinliyindən üzü bəri
yaranmıĢ və yaĢadılmıĢ olan külli miqdarda ümumtürk və ya ayrı-
ayrı türk xalqlarının çoxsaylı folkloru (Ģifahi xalq ədəbiyyatı, xalq
musiqisi, xalq rəqsləri), dünyagörüĢü, mədəniyyəti və s. ilə mü-
Ģaiyyət olunur...Deməli, qədim mədəniyyətin yaranması da, onun
təĢəkkülü də Ģumer və türklərlə bağlı olmuĢdur. XIX əsrin ortala-
rından bəri Avropa və Rusiya alimlərinin əksəriyyəti də bu kon-
sepsiyanı təsdiqləyir...
Ancaq, müasir dövrdə, Dünya mədəniyyətinin mənĢəyin-
dən – kökündən bəhs edərkən, Avropa alimlərinin əksəriyyəti hə-
miĢə onun Mərkəzi Avropa xarakteri daĢıdığını qeyd edirlər. Bu-
rada onu da qeyd etmək yerinə düĢər ki ,Avropa alimlərindən
J.Delorm ―Osnovnıe sobıtiya Srednevekovya‖(Moskva, 2004) və
Le Qoff J. ―Sivilizasiya Srednevekoqo Zapada‖ (fransız dilindən
tərcümə, Ekaterinburq, 2005) əsərlərində qeyd edirlər ki, Avropa
mədəniyyəti orta əsrlərdə təĢəkkül tapmıĢ, onun ayrı-ayrı sahələri
isə, sonrakı dövrlərdə universallaĢmıĢdır.
Mədəd Çobanov
80
Tarixi mənbələrə nəzər saldıqda məlum olur ki, Türklərin
mədəni inkiĢafı öz xarakterinə görə, təbii olaraq,geniĢ miqyaslı və
çoxĢaxəli olmuĢdur...Məlum olduğu kimi, Türk dünyasının ideo-
logiyasını tarixən Ģamançılıq, Tanrıçılıq və Ġslamçılıq müəyyən-
ləĢdirmiĢdir. Həmin dini görüĢlərin hər biri mədəni prosesin in-
kiĢfında özünəməxsus rol oynamıĢdır... Onu da qeyd edək ki,
Ġslam ideologiyası Türk dünyasında müstəmləkəçilik siyasəti ilə
birgə yayılmağa baĢlamıĢ və bu müstəmləkəçilik siyasəti Türk
dünyasında təxminən 300-350 il davam etsə də, Ġslam-müsəl-
mançılıq dini görüĢləri indi də davam etməkdədir. Beləliklə də,
Ġslam dininin təsiri ilə Türk,ərəb və sonralar fars mədəniyyəti
(ədəbiyyat, musiqi, memearlıq) bir-biri ilə qovuĢmuĢdur.Əlbəttə,
bu da erkən orta əsrlərdə və sonrakı əsrlərdə də mədəniyyətlərin
toqquĢmasına gətirib çıxarırdı... ġübhəsiz ki, bu proses Türk, ərəb
və fars dillərinin bir-birinə söz verib- söz almasında da özünü gös-
tərmiĢdir. Bu da, Ģübhəsiz ki, hər üç dil arasında varvarizmin ya-
ranmasına,yəni dillərdə əcnəbi sözlərin yersiz iĢlənməsinə və ya
dilin saflığının, səlisliyinin, təmizliyinin korlanmasına səbəb olur-
du.
Hamıya yaxĢı məlumdur ki, XX yüzilliyin son rübündə və
XXI yüzilliyin ilk onilliyində dünyada geniĢ Ģəkildə yayılmıĢ
―QloballaĢma‖ problemi mədəniyyətlərin qarĢılaĢdırılması və ya
qovuĢdurulması baxımdan əhəmiyyətli dərəcədə aktual hesab olu-
nur. Qərb alimlərindən S.Xantinqton ―Stolknovenie sivilizasii‖
(səh.34) və A.DЖ,Toynbi ―Sivilizatsiya pered sudom istorii‖
(səh.400-407) və baĢqaları qeyd edirlər ki, Qərbin artan güclü təsi-
rilə (BirləĢmiĢ Avropa və Amerika BirləĢmiĢ ġtatları) ona qarĢı
duran baĢqa mədəniyyətlər, mədəniyyətlərin qarĢı durmasına
Ģərait yaratmıĢdır. Onu da, qeyd edək ki, bu qarĢıdurmalar, artıq,
XX əsrin son onilliyindən baĢlayaraq, siyasi və iqtisadi
qarĢıdurmalara çevrilmiĢdir. Məsələn, sabiq ―Xalqlar həbsxanası‖
olan Çar Rusiyası və onun varisi kimi çıxıĢ edən sabiq SSRĠ
imperiyası dövründə xarici ölkələrdən Azərbaycanın Qərb
torpaqlarına köçürülmüĢ haylar (ermənilər) tarixi havadarlarının
Dostları ilə paylaş: |