Azərbaycan atatürk məRKƏZİ

Mədəd Çobanov 
 
 
76 
 

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
77 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
78 
ƏN YENĠ DÖVRDƏ TÜRK DÜNYASININ 
ĠNKĠġAF XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 
(Xülasə) 
 
Ən yeni dövr dedikdə, hər Ģeydən əvvəl, XX əsrin sonun-
cu  onilliyindən  sabiq  ―xalqlar  həbsxanası‖  adlanan  Çar  Rusiyası 
və  onun  varisi  kimi  çıxıĢ  edən,  sözdə  demokratiyadan  və  in-
sanların milli hüquq bərabərliyindən fasiləsiz dəm vuran, əslində 
isə,  qeyri-ruslara  və  ya  milli  azlıqlara  qarĢı  daim  repressiya 
siyasəti  yeridən  keçmiĢ  SSRĠ  imperiyasının  (1917-1991-ci  illər) 
dağılmasından  sonrakı  dövr  nəzərdə  tutulur.  Məhz  bu  dövrdən 
sonra  SSRĠ  imperiyasının  tərkibindən  çıxaraq,  bir  sıra  xalqlar,  o 
cümlədən,  Azərbaycan  türkləri,  qazaxlar,  özbəklər,  türkmənlər, 
qırğızlar və taciklər özləinin azad, müstəqil və suveren hüquqlarını 
əldə  edərək,  özlərinin  Müstəqil  Dövlətlərini  yaratdılar...  Lakin 
bununla  ―Xalqlar  həbnsxanası‖  olan  Çar  Rusiyasının  və  sabiq 
SSRĠ-nin  imperiya  siyasətinə  son  qoyulmadı.  Yenə  də,  türk 
xalqlarının əksəriyyəti (qaraçaylar, balkarlar, karaimlər, kumuqlar, 
baĢqırdlar, tatarlar, çuvaĢlar,  yaqutlar, xakaslar, Krım tatarları və 
baĢqaları)  SSRĠ  imperiyasının  varisi  kimi  çıxıĢ  edən  Rusiya 
Federasiyasının müstəmləkəsi olaraq indi də qalmaqdadır. 
 
Bununla  kifayətlənməyən  Rusiya  Federasiyası  son  illərdə 
Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Avrasiya Ġqtisadi Birliyi, Azad Ticarət 
Zonası, Xalqların Ġnteqrasiyası və qloballaĢması adı altında ―pərdə 
arxasında‖  müstəmləkəçiliyin  ―yeniləĢmiĢ‖  və  ―mədəniləĢmiĢ‖ 
yolu ilə üstüörtülü siyasət yeritməkdədir... 
 
Müasir  dövrün  tələbi  baxımından,  ―Türk  ədəbi  dillərinin 
birliyinə  doğru‖  prizması  altından  baxdıqda  indiki  Ģəraitdə  Türk 
xalqlarının  vahid  yönümdə  mədəniyyət,  mədənilik,  mədəniləĢ-
dirilmək, mədəniləĢdirici,mədəniyyət yayıcılıq, mənəvi dəyərlərin 
qovuĢması  istiqamətində  məqsədyönlü  sayılan  problemlərin  həll 
edilməsi daim gündəmdə olmalıdır... 
 
Türk  dünyasının  mahiyyəti-onun  vahid  tarixi-mədəni-
fenomeni ilə bağlı olyub, həmin ərazilərdə gəlmə xalqların və on-

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
79 
ların  bir-birinə  yaxın  və  qohum  olan  dillərinin  çoxluğu  ilə  fərq-
lənir. 
Türk  xalqlarının  vahid  kökdən  nəĢət  etməsini,  onun  qə-
dimliyini qədim dil faktları ilə  yanaĢı, bədii-mədəni irsi, antropo-
loji, arxeoloji və etnoqrafik materialları, həmçinin, ən qədim dövr-
lərdən təĢəkkül tapmıĢ və indi də geniĢ miqyasda iĢlənməkdə olan 
mənəvi dəyərləri də sübut edir. Təbii ki, minillərboyu Türk dünya-
sının ayrı-ayrı bölgələrində kənardan gəlmə baĢqa xalqların və ya 
enik  qrupların  nümayəndələri  özləri  ilə  ünsiyyətdə  olduqları 
dillərin müəyyən elementlərini də gətirmiĢlər: Həmin xalqlar köç 
etdikləri  bölgədə  yerli  xalqla  ünsiyyətdə  olub,  onların  dilini  və 
mədəniyyətlərini  mənimsədikləri  kimi,  onların  dilinin  bəzi  ele-
mentləri də yerli dildə özünə yer tapa bilirdi... Lakin bütün bunlara 
baxmayaraq, mənĢəyindən  –  kökündən  asılı olmayaraq, minillər-
boyu  çoğrafi  mühit  Ģəraitində  inkiĢaf  etmiĢ,  mədəniləĢmiĢ  Türk 
xalqları, türk tipi, türk psixoloji xarakteri  və onların dilləri təĢək-
kül  tapmıĢdır.  Bütün  bunlar  minilliklərin  dərinliyindən  üzü  bəri 
yaranmıĢ və yaĢadılmıĢ olan külli miqdarda ümumtürk və ya ayrı-
ayrı türk xalqlarının çoxsaylı folkloru (Ģifahi xalq ədəbiyyatı, xalq 
musiqisi,  xalq  rəqsləri),  dünyagörüĢü,  mədəniyyəti  və  s.  ilə  mü-
Ģaiyyət olunur...Deməli, qədim mədəniyyətin yaranması da, onun 
təĢəkkülü də Ģumer və türklərlə bağlı olmuĢdur. XIX əsrin ortala-
rından bəri Avropa və Rusiya alimlərinin əksəriyyəti də bu kon-
sepsiyanı təsdiqləyir... 
 
Ancaq, müasir dövrdə,  Dünya mədəniyyətinin  mənĢəyin-
dən – kökündən bəhs edərkən, Avropa alimlərinin əksəriyyəti hə-
miĢə onun Mərkəzi Avropa xarakteri daĢıdığını qeyd edirlər. Bu-
rada  onu  da  qeyd  etmək  yerinə  düĢər  ki  ,Avropa  alimlərindən 
J.Delorm  ―Osnovnıe sobıtiya  Srednevekovya‖(Moskva, 2004) və 
Le  Qoff  J.  ―Sivilizasiya  Srednevekoqo  Zapada‖  (fransız  dilindən 
tərcümə, Ekaterinburq, 2005) əsərlərində  qeyd edirlər ki, Avropa 
mədəniyyəti orta əsrlərdə təĢəkkül tapmıĢ, onun ayrı-ayrı sahələri 
isə, sonrakı dövrlərdə universallaĢmıĢdır. 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
80 
 
Tarixi mənbələrə nəzər saldıqda məlum olur ki, Türklərin 
mədəni inkiĢafı öz xarakterinə görə, təbii olaraq,geniĢ miqyaslı və 
çoxĢaxəli olmuĢdur...Məlum olduğu kimi, Türk dünyasının ideo-
logiyasını  tarixən  Ģamançılıq,  Tanrıçılıq  və  Ġslamçılıq  müəyyən-
ləĢdirmiĢdir.  Həmin  dini  görüĢlərin  hər  biri  mədəni  prosesin  in-
kiĢfında  özünəməxsus  rol  oynamıĢdır...  Onu  da  qeyd  edək  ki, 
Ġslam  ideologiyası  Türk  dünyasında  müstəmləkəçilik  siyasəti  ilə 
birgə  yayılmağa  baĢlamıĢ  və  bu  müstəmləkəçilik  siyasəti  Türk 
dünyasında  təxminən  300-350  il  davam  etsə  də,  Ġslam-müsəl-
mançılıq  dini  görüĢləri  indi  də  davam  etməkdədir.  Beləliklə  də, 
Ġslam  dininin  təsiri  ilə  Türk,ərəb  və  sonralar  fars  mədəniyyəti 
(ədəbiyyat,  musiqi,  memearlıq)  bir-biri  ilə  qovuĢmuĢdur.Əlbəttə, 
bu  da  erkən  orta  əsrlərdə  və  sonrakı  əsrlərdə  də  mədəniyyətlərin 
toqquĢmasına gətirib çıxarırdı... ġübhəsiz ki, bu proses Türk, ərəb 
və fars dillərinin bir-birinə söz verib- söz almasında da özünü gös-
tərmiĢdir. Bu da, Ģübhəsiz ki, hər üç dil arasında varvarizmin ya-
ranmasına,yəni  dillərdə  əcnəbi  sözlərin  yersiz  iĢlənməsinə  və  ya 
dilin saflığının, səlisliyinin, təmizliyinin korlanmasına səbəb olur-
du. 
Hamıya yaxĢı məlumdur ki, XX yüzilliyin  son rübündə və 
XXI  yüzilliyin  ilk  onilliyində  dünyada  geniĢ  Ģəkildə  yayılmıĢ 
―QloballaĢma‖ problemi    mədəniyyətlərin qarĢılaĢdırılması və ya 
qovuĢdurulması baxımdan əhəmiyyətli dərəcədə aktual hesab olu-
nur.  Qərb  alimlərindən  S.Xantinqton  ―Stolknovenie  sivilizasii‖ 
(səh.34)  və  A.DЖ,Toynbi  ―Sivilizatsiya  pered  sudom  istorii‖ 
(səh.400-407) və baĢqaları qeyd edirlər ki, Qərbin artan güclü təsi-
rilə  (BirləĢmiĢ  Avropa  və  Amerika  BirləĢmiĢ  ġtatları)  ona  qarĢı 
duran  baĢqa  mədəniyyətlər,  mədəniyyətlərin  qarĢı  durmasına 
Ģərait yaratmıĢdır. Onu da, qeyd edək ki, bu qarĢıdurmalar, artıq, 
XX  əsrin  son  onilliyindən  baĢlayaraq,  siyasi  və  iqtisadi 
qarĢıdurmalara çevrilmiĢdir. Məsələn, sabiq ―Xalqlar həbsxanası‖ 
olan  Çar  Rusiyası  və  onun  varisi  kimi  çıxıĢ  edən  sabiq  SSRĠ 
imperiyası  dövründə  xarici  ölkələrdən  Azərbaycanın  Qərb 
torpaqlarına  köçürülmüĢ  haylar  (ermənilər)  tarixi  havadarlarının 

---