Azərbaycan atatürk məRKƏZİ

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
59 
Müəlliflər  qeyd  edirlər  ki,  Dionis  təmizqanlı  türk  olub, 
eramızın  V-VI  əsrlərində  yaĢayıb.  Onu  Avropada  ―skifdən  (skif 
türk  tayfalarıdır.  -M.Ç.)  olan  abbat‖  (katolik  kilsəsində  monastır 
rahibi ; ruhani rütbəli Ģəxs. -M.Ç.) adlandırıblar. Mənbələrdə qeyd 
olunduğu kimi, elə həmin dövrdən Avropada ilk vaxtlar xristianla-
rın ibadət qaydaları Türk Tanrıçılıq dininə uyğun olaraq aparılma-
ğa baĢlamıĢdır. Burada yeri gəlmiĢkən onu da qeyd etmək lazım-
dır  ki,  eramızın  301-ci  ilindən  etibarən  Albaniya  kilsələrində  də 
bütün  dini  ayinlər  Türk    dilində  oxunmağa  baĢlamıĢdır.  Deməli, 
xristianlar  dini  ibadət  etməyi  sivlizasiyanın  yaradıcısı  olan  türk-
lərdən öyrənmiĢlər... 
 
 
 
 
 
 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
60 
 
ġUMER-ALTAY DĠLLƏRĠ  AĠLƏSĠ 
 
Dilçilik elminin müəyyən etdiyinə görə, müasir dünyada 3 
mindən  artıq  müxtəlif  dillər  vardır.  Dilçilik  ədəbiyyatında  qeyd 
olunduğuna  görə,  Dünya  dillərinin 2500-ə qədəri ümumi dilçilik 
elmi tərəfindən araĢdırmalara  cəlb edilmiĢ, yerdə qalan dillər isə 
siyahıya alınmıĢdır. Yəni, araĢdırılan dillərin fonetik və lüğət tər-
kibi,  morfoloji  və  sintaktik  əlamətləri  ,  orfoepik  və  orfoqrafik 
xüsusiyyətləri, tarixi və s. əsasən öyrənilmiĢdir. 
 
 
Dünya  xalqları  planetimizin  müxtəlif  bölgələrində 
məskunlaĢıb yaĢadığı kimi, həmin xalqlara ünsiyyət vasitəsi kimi 
xidmət edən  dillər də müxtəlif bölgələrdə, o cümlədən, ingilis dili 
Avropa və Amerika ölkələrində, çin, hind, türk, ərəb, fars, yapon 
və  s.  dillər  isə  Asiya  ölkələrində  yayılmıĢdır.  Dünya  dillərinin 
bəzisi yüz milyonlarla adama xidmət etdiyi halda, bəzisi bir neçə 
milyon, bəzisi bir necə yüz min və hətta, bir necə yüz adama xid-
mət edir. Məsələn, çin dilində 1 milyard 300 milyon, ingilis dilin-
də 300 milyon, fransiz dilində 60 milyon, Azərbaycan-türk dilində 
50 milyondan çox, gürcü dilində 3  milyon, avar dilində 400 min, 
saxur  dilində  11  min,  man  dilində  6  min,  toflar  dilində  isə  600 
nəfərə yaxın adam danıĢır. 
 
Elmi  ədəbiyyatın  verdiyi  məlumatlara  görə,  Dünyada 
dillərin  miqdarı  ilə  həmin  dillərin  yayildığı    ölkələrin  sayı  bir-
birinə uyğun deyildir.  BaĢqa sözlə desək, bəzi ölkələrdə bir və ya 
bir necə, bəzi ölkələrdə onlarla, bəzi ölkələrdə isə, yüzlərlə dildən 
istifadə  olunur.  Məsələn,  Konqoda  500-ə,  Ġndoneziyada  250-yə, 
Rusiyada  100-dən  çox,  Azərbaycanda  10-dan  çox,  Gürcüstanda 
isə 10-a yaxın dildə danıĢan xalq və ya milli qruplar vardır. 
 
Yuxarıda  qeyd  olunanlardan  göründüyü  kimi,  ayrı-ayrı 
ölkələrdə  müxtəlif  dillər  çoxluğu  vardır.  Həmin  dilləri  nə  ayrı-
ayrılıqda, nə də qrup halında öyrənmək, araĢdırmaq qeyri – müm-
kün  edir  və  ya  çox  çətinlik  törədir...  məhz  bu  çətinlikləri  nəzərə 
alaraq,  müxtəlif  ölkələrdə  yaĢayan  və  müxtəlif  dillərdə  danıĢılan 

---

Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru 
 
 
61 
dillər geneoloji və tipoloji cəhətdən bir – birinə uyğun olan dillər 
ayrı  –  ayrı  qruplarda  birləĢdirilərək,  dil  ailələri  üzrə  təsnif  olun-
muĢlar... 
Müasir  dünyamızda  mövcud  olan  dillər  geneoloji  təsnifə 
görə aĢağıdakı dil ailələrinə bölünmüĢdür: 
1.
 
Hind – Avropa dilləri ailəsi 
2.
 
Türk dilləri ailəsi 
3.
 
Uqor – Fin dilləri ailəsi 
4.
 
Mancur – Tunqus dilləri ailəsi 
5.
 
Çin – Tibet dilləri ailəsi 
6.
 
Sami – hami dilləri ailəsi 
7.
 
Iber – Qafqaz dilləri ailəsi 
8.
 
Malay – polinez dilləri ailəsi 
9.
 
Dravid dilləri ailəsi 
 
 
 
 
Xalqımızın min illər boyu  ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə 
etdiyi  Azərbaycan  –  türk  dili  (indi  azəbaycan  dili)  geneoloji  təs-
nifə görə Türk dilləri ailəsinə daxildir. Türk dilləri ailəsinin tarixi 
inkiĢaf yolu barədə son vaxtlara qədər yekdil fikir olmadığına gö-
rə,  Dünya  dillərinin  geneoloji  təsnifində  gah  Türk  dilləri  ailəsi, 
gah da Altay dilləri ailəsi adları altında iki müxtəlif fikir və ya iki 
mülahizə indi də qalmaqdadır. BaĢqa bir mülahizəyə görə, Altay 
dilləri linqvistik baxımdan bir  –  birinə  çox  yaxın  olduğuna  görə, 
onları Türk dilləri ailəsi və Monqol – tunquĢ – mancur dilləri ailə-
si adı altında iki ailə olduğu fikirlərini irəli sürürlər. (Bu mülahizə 
XVIII əsrdən bəri, hələ də mübahisəli olaraq qalmaqdadır). 
 XX əsrin ortalarından isə, bir sıra alimlər Koreya, qismən 
də qədim ġumer və Yapon dillərinin də Altay dilləri ailəsinə daxil 
olduğunu qeyd edirlər. Bu mülahizədə də bir həqiqət vardır. Tarixi 
mənbələrə və tarixi qaynaqlara, həmçinin, linqvistik xüsusiyyətlə-
rə görə, qədim ġumer dilinin qismən yox, Türk – Altay dilləri ailə-
sinə daxil edilməsi tamamilə ağılabatandır.  
Yuxarıda  qeyd  olunanları  və  dünya  ĢumerĢünaslarının 
―Tarixə  öz  imzasını  atmıĢ    qədim  xalqlar:  Türklər,  ġumerlər‖ 
mövzusunda qeyd olunan fikir və mülahizələrinə əsaslanaraq, belə 

---

Mədəd Çobanov 
 
 
62 
qənaətə gəlmək olur ki, qədim Ģumer dili də və qədim Türk dilləri 
də linqvistik baxımdan (fonetik, geneoloji və tipoloji, lüğət tərkibi 
və  qrammatik  əlamətlərinə  görə)  bir  –  birinə  tamamilə  yaxın  və 
oxĢar dillərdir. Bütün bu xüsusiyyətlərdə qədim ġumer və qədim 
Türk dillərinin eyni bir dil ailəsində birləĢdirməyə tam əsas verir. 
Odur ki, bu dillərin bir – birinə yaxınlığını və uyğunluğunu nəzərə 
alaraq, onları vahid bir dil ailəsində - ―ġumer – Altay dilləri ailə-
si‖ndə  birləĢdirmək  tarixilik,  elmilik  və  məntiqi  baxımdan  daha 
düzgün olardı... 
 
 Buraya  kimi,  qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq,  Altay-Türk 
dillərinin təsnifi tarixinə qısaca nəzər salmaq yerinə düĢərdi. Doğ-
rudur, Türk dillərinin öyrənilməsinə, hələ, X – XI əsrlərdən baĢ-
lansa da, bu araĢdırmalar, əsas etibarı ilə, elmi yox, tətbiqi xarak-
ter  daĢıyırdı.  Yəni,  Türk  dillərinin  öyrənilməsinə  ticarət,  diplo-
matik  və  hərbi  yürüĢlərlə  əlaqədar  olaraq,  qısa  sahə  danıĢıq  lü-
ğətləri  xarakteri  daĢıyırdı...  Türk  dillərinin  elmi  xarakterdə  araĢ-
dırılmasının tarixi - özülü XI əsrdə görkəmli alim Mahmud KaĢ-
ğarlı  tərəfindən  qoyulmuĢdur.  Onun  təxminən  1000  illik  tarixə 
malik olan ―Divani-lüğəti-it-türk‖ kitabı indi də elmi əhəmiyyətini 
itirməmiĢ, bir növ, türkĢünasların masaüstü kitabına çevrilmiĢdir...
 
 
 
 
 
 
 
Türk dillərinin əsaslı elmi xarakterdə araĢdırılması, demək 
olar  ki,  XIX  əsrin  əvvəllərindən  sonra  geniĢ  vüsət  alsa  da,  XIX 
əsrin ortalarından sonra Türk dillərinin tarixi yönümdə (təhriflərlə) 
araĢdırılması, bir növ, yeni və aktual mövzuya çevrilir, hətta, Türk 
dillərinin  geneoloji  istiqamətdə  təsnifi  türkoloqların  daimi  diqqət 
mərkəzində olur... 
Burada  yeri  gəlmiĢkən,  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Qərbin və Rusiyanın türkĢünas alimləri ġumer və  Türk dillərinin 
öyrənilməsinə baxıĢlarında müxtəlif mövqedən çıxıĢ edirdilər. Bu 
baxımdan, həmin türkoloqları iki qrupa bölmək olar: 
1.
 
ġumer və Altay – Türk dillərinin araĢdırılmasına, əsil 
mənada,  elmi və  elmi-tarixi  müqayisəli  metodla yana-
Ģanlar,  tarixi,  maddi-mədəniyyət  və  mənəvi  mədəniy-

---