Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
163
yüksək səviyyəsindən xəbər verir. Azərbaycanın təbiəti, torpaq-iqlim Ģəraiti və becərilən bitkilərin çoxnövlülüyü öz növbəsində suvarma sistem və üsullarının müxtəlifliyinə də səbəb olmuĢdur. Süni suvarmaya əsaslanan əkinçilik təsərrüfatı əsasən iri və kiçik çaylardan götürülən kanal və ana arxlar vasitəsilə suvarılmıĢdır. Bu məqsədlə də çaylardan kanal və ana arxlar ayrılır. Həmin ana arxlardan ayrı-ayrı kəndlərin əkin sahələrini suvarmaq üçün iri və ya kiçik qol arxlar çəkilirdi. Ana arxların çəkilməsi, bəndlər tikilməsi, dəhnə basılması çox zəh mət tələb edən ağır proses idi. Ona görə də bu iĢdə sudan istifadə edə- cək bütün el-oba iĢtirak edirdi. Erkən orta əsrlərdə bu iĢdə əsir düĢmüĢ adamların əməyindən də geniĢ istifadə olunurdu. Kəhriz suvarma sistemi də Azərbaycan əkinçiliyində mühüm rol oynamıĢdı. Suvarma mənbə və vasitəsi kimi bulaqlardan, göl və nohurlardan, quyulardan, su anbarlarından və istillərdən istifadə olunmuĢdur. Azərbaycanda taxıl bitkiləri arasında buğda, darı, çəltik və arpa daha geniĢ yayılmıĢdı. VII əsrə aid bir mənbədə Albaniya ərazisində çoxlu arpanın becərild iyi xəbər verilir. Moisey Kalankatlı Kür çayı boyunca çoxlu taxıl bitkilərinin becərildiyini qeyd edir. Bu məlumat arxeoloji dəlillərlə də təsdiq edilir: Ġsmayıllı rayonunun Yekəxana kəndi yaxınlığında arxeoloqların aĢkar etdikləri taxıl qalıqlarının tədqiqi onların əsasən çoxcərgəli mədəni arpanın mü xtəlif növlərindən birinə aid olduğunu göstərir. Bunlarla yanaĢı ikicərgəli yabanı arpa toxumları da aĢkar edilmiĢdir. Elə orada tapılmıĢ buğda toxumları isə yumĢaq növə aiddir. Mingəçevir arxeolo ji qazıntıları zamanı da xeyli arpa, buğda və darı qalıqları tapılmıĢdır. Bey ləqanda IX - X əsrlərə aid buğda, arpa və digər taxıl qalıqla rı aĢkar e dilmiĢdir. Hə min qalıqların tədqiqi göstərmiĢdir ki, bu dövrdə Mil düzündə yumĢaq və bərk buğda növləri becərilirdi. Əski dövrlərdən fərqli olaraq orta əsrlərdə darı daha geniĢ yayılmıĢdı. Bu dövrdə əsas və yardımçı b için alətlərinin daha mükəmməl və daha rahat mü xtəlif növləri artmıĢdı. Qiy mətli tapıntılar - oraq lar, əlcəklər, dəryazlar bunu təsdiq edir. DiĢli oraqlar və lülə sümükdən hazırlan mıĢ barmaqlıq xüsusilə geniĢ miqyasda istifadə olunan alətlərdən idi. Əvvəllər ləng yayılan, VIII-IX əsrlərdən baĢlayaraq coĢqun inkiĢaf yoluna qədəm qoyan çəltikçilik Azərbaycan əhalisinin iqtisadi həyatında daha mühüm rol kəsb etdi. Beyləqanda, X əsrə aid olan mədəni təbəqədə düyü qalıqları aĢkar edilmiĢdir. IX-X əsrlərdə çəltikçilik ġabran, ġirvan, ġəki, Muğan-TalıĢ bölgələrində geniĢ yayılmıĢdı. Texn iki bitkilərdən kətan və pambıq daha ço x becərilird i. Muğan, Mil və baĢqa düzlərdə süni suvarmanın tətbiqi VIII-X əsrlərdə kənd təsərrüfatının baĢlıca sahələrindən birinə çevrilən pamb ıqçılığın inkiĢafı üçün xüsusilə əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. Həmin dövrün qaynağında Azərbaycanda becərilən "sonsuz miqdarda", "yaxĢı keyfiyyətli" pambıqdan danıĢılır. Sonrakı dövrün mənbələrində pamb ığın istehsal olunduğu yerlər - Bərdə, Naxçıvan, 164
Beyləqan, Marağa və baĢqa Ģəhərlərin ətrafları da göstərilir. Mingəçevirdəki III-VIII əsrlərə aid 3 saylı yaĢayıĢ yerindən aĢkar olunmuĢ pambıq to xu mların ın mütəxəssislər tərəfindən öyrənilməsi nəticəsində məlu m olmuĢdur ki, həmin dövrdə Azərbaycanda əkilən pamb ıq müasir pambıq növlərinə çox yaxındır. Gəncə, Naxçıvan, Bərdə, Təbriz, Xoy və baĢqa Ģəhərlərdə bu pam- bıqdan mü xtəlif parçalar to xunurdu. Bu dövrdə becərilən texniki bitkilər arasında hələ qədim zaman lardan Azərbaycanda əkilən qızıl boya (qırmız) özünəməxsus yer tuturdu. Ġbn Havqəlin yazdığına görə " Varsan, Bərdə, Bab əl-Əbvab nahiyələrində və Xəzər dənizinin ortasında (baĢqa mənbələrə görə Kür çayı mənsəbinin qarĢısında - red.) yerləĢən adada
göndərilir. Qırmız Bab əl-Əbvabın hüdudlarından Tiflisədək bütün Arranda və Arras çayı yaxınlığından Curzan nahiyələrinədək hər yerdə vardır". Ölkənin Ģimal vilayətlərində (əsasən Bakı və Dərbənd ətraflarında) yaxĢı keyfiyyətli, xarici ölkələrə də aparılan zəfəran becərilirdi. Bu dövrdə bir sıra Azərbaycan Ģəhərlərində toxuculuğun inkiĢafı ilə əlaqədar təsərrüfatın digər sahələri ilə yanaĢı, ipəkçilik də artdı və bəzi vilayətlərdə hətta aparıcı yer tutdu. Mənbələrdə Arranın bir çox yerlərində, o cümlədən ġirvan və ġabranda ipəyin bol olması haqqında məlumatlar vardır. Həmin məlumatlara görə, xeyli ipəyin istehsal edilərək ixrac olunduğu Bərdədə çoxlu ellik tut ağacları bitirdi. Erkən orta əsrlər dövründə ipəkçiliyin inkiĢafı haqqında yerli və ərəb mənbələrində təqdim edilən material arxeoloji tapıntılarla da təsdiq edilir. Mingəçevirdə VII əsrə aid edilən ipək parça qalıqları aĢkar o lunmuĢdur. Mingəçevir, Qəbələ, Örənqala və Gəncədə aparılan arxeoloji qazıntılarda mü xtəlif toxumların tapılması Azərbaycanda bostançılığın inkiĢaf edib yayıldığını, onun bu dövrdə artıq təsərrüfatın müstəqil sahəsinə çevrildiyini təsdiq edir. Bu yerlərdə yetiĢən bol tərəvəz, göyərti, paxlalı bitkilər haqqında məlumat verən X əsrin ərəb coğrafiyaçı-səyyahları "azdaqri-ərdhəri" adı ilə məĢhur olan Marağa qovununu xüsusi qeyd etmiĢdilər. Bu dövrdə bağçılıq da xeyli inkiĢaf etmiĢdi. Bu barədə bir çox mənbələrdə dəyərli məlumat vardır. Ərəb səyyahı Əbu Düləfin yazdığına görə, Araz çayının sahillərində bitən narın heç bir ölkədə tayıbərabəri yoxdur. Ġbn Havqəl Bərdədə yetiĢən Ģabalıd, zoğal və əncirdən bəhs edir, hətta ərəb dilində yazdığı bu əsərində "Ģabalıd" və "zoğal"ı öz yerli adları ilə verir. Bu dövrün müəlliflərinin əsərlərində dəfələrlə xurma, püstə, badam, naringi, alma, armud, albalı, qovun, tut, gavalı, heyva, qoz və fındığın adları çəkilir, bu meyvələrin yaĢ və qurusunun yaxın ġərqin bir çox ölkələrinə ixrac edilməsindən danıĢılır. Subtropik bitkilərdən isə Azərbaycanda bu dövrdə daha çox yayılanı zeytun idi. Tədqiq olunan dövrün arxeoloji materialı bağçılığın da xeyli inkiĢaf etdiyini təsdiq edir. Qazıntılar zaman ı Mingəçevirdə nar, Ģaftalı qalıqları, Gəncədə qoz və fındıq qabıqları, armud və alma tumları, gavalı, badam, albalı, qaysı və
Yüklə 4,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|