Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

322 

 

Müzəffərəddin  Göybari  Azərbaycan  atabəylərinin  tabeliyində  olan  əraziyə 

soxuldular  və  Əbubəkrin  o lduğu  Təbrizə  doğru  hərəkət  etdilər.  Əbub əkrin  xahiĢi 

ilə  Cahan  Pəhləvanın  məmlükü  ġəmsəddin  AydoğmıĢ  onun  köməyinə  gəldi.  Hələ 

1204-cü  ildə,  o,  Gö kçənin  hakimiyyətinə  qarĢı  çıxaraq,  a rala rında  baĢ  vermiĢ 

döyüĢdə onu öldürmüĢ, Rey, Həmədan və əl-Cibəli ələ keçirmiĢdi. O zaman onunla 

birlikdə  çıxıĢ  etmiĢ  Ģahzadə  Özbək  qardaĢı  Əbubəkr  tərəfindən  ələ  keçirilmiĢ 

ərazilərin  hakimi  elan  olun muĢdu;  bununla  belə  dövlətdəki  bütün  iĢlərin 

sərəncamçısı (müdəbbiri) məmlük AydoğmıĢ olmuĢdu. 

Təbrizə çatan AydoğmıĢ Ġrb il hakiminə  xəbərdarlıq  məktubu göndərərək, 

onu  hədələyir.  AydoğmıĢ  ilə  ü zləĢməkdən  çəkinən  Ġrbil  hakimi  müttəfiq i  Marağa 

hakiminin onu dilə tutmasına baxmayaraq, vətəninə qayıdır. 

AydoğmıĢ  və  Əbubəkrin  qoĢunları  Marağanı  mühasirəyə  alırlar;  qısa 

müddətli  mühasirədən  sonra barıĢıq  imzalan ır.  BarıĢığa  əsasən  Marağa  hakimin in 

qalalarından biri Əbubəkrə, Əbubəkrin nəzarətində olan UĢnu və Urmiya Ģəhərləri 

isə Körpə Arslana verilir. 

Bundan sonra AydoğmıĢın Ġraq ərazisindəki hakimiyyəti  möhkəmlənir. O, 

xəlifədən təmtəraqlı "ulu xaqan, ən böyük padĢah, dövlətin və dinin günəĢi, islamın 

və  müsəlmanların  dayağı,  ġərqin  və  Qərbin  hökmdarlar  hökmdarı  AydoğmıĢ" 

ləqəbini alır. 

1208-c i  ilin  ortalarında  Ağsunqur  əl-Əhməd ilin in  nəslindən olan  Marağa 

hakimi Körpə Arslan vəfat ed ir. Bir qədər sonra onun azyaĢlı oğlunu n ölümü ilə əl-

Əh mədili nəsli sona çatır. 

Bundan  istifadə  edən  atabəy  Əbubəkr  Marağanı  və  əl-Əh mədili  nəslin in 

Ruindej qalasından baĢqa bütün torpaqlarını tutur. Ruindej qalasını Körpə Arslanın 

bütün  sərvətlərini  mənimsəmiĢ  xacəsi  ələ  keçirmiĢdi.  Elə  bu  vaxt  xarəzmĢah 

TəkiĢin  oğlu  Tacəddin  ƏliĢah  Əbubəkrin  torpaqlarına  hücum  edir,  lakin  Əbubəkr 

bu hücumu dəf edə bilir. 

1210-cu  ildə  atabəy  Əbubəkr  vəfat  edir.  Dövrün  müsəlman  tarixçilərin in 

(Ġbn əl-Əsir, əl-Hüseyni) ona qarĢı aĢkar qərəzçilik münasibətlərinə baxmayaraq, o, 

hər  halda  Azərbaycanda,  xüsusilə  Marağanı  tutduqdan  sonra,  ö z  mövqelərini 

möhkəmləndirə bilmiĢdi.  Əbubəkrin gürcü hökmdarı  ilə qohumlaĢ ması barədə Ġbn 

əl-Əsirin  açıq  kinayəsinə  baxmayaraq,  məhz  bu  izdivac  müvəqqəti  də  olsa, 

atabəyin  hakimiyyəti  altında  olan  torpaqlara  gürcü  yürüĢlərinin  qarĢısını  almağa 

kö mək etmiĢdi. 

Əbubəkrin  ölü mündən  sonra  onun  tabeliyində  olan  mülkləri  qardaĢı 

Müzəffərəddin Özbək idarə etməyə baĢlayır. Onun hakimiyyətinin ilk ilində (1210-

1211)  gürcü  qoĢunları  yenidən  Azərbaycana  hücum  edirlər.  Bu,  gürcülə rin 

Azərbaycana  təĢkil  etdikləri  ən  böyük  hərbi  yürüĢlərdən  id i.  Əvvəlcə  Naxçıvana 

hücum  edən  gürcülər,  Ģəhəri  ələ  keçirə  bilməyərək,  Culfaya  doğru  yönəlirlər  və 

Dərədüz  dərəsini  keçib,  Mərəndə  yaxın laĢırlar.  Əhali  Ģəhəri  tərk  edir.  Mərəndə 

girən  gürcülər  orada  talanlar  törədir,  sonra  isə  Təbrizi  mühasirəyə  alırlar.  ġəhərin 

---

323 

 

hakimi  atabəy  Cahan  Pəhləvanın  arvadı  Zahidə  xatun  Ģəhər  rəisləri  ilə 

məsləhətləĢərək,  gürcülərə  çoxlu  pul,  qiy mətli  daĢ -qaĢ  və  mal  verməklə  Ģəhəri  və 

Ģəhərliləri xilas edir. ÇağdaĢ müəllifin sözlərinə görə, "bac elə yüksək məb ləğdə idi 

ki, böyüklü-kiçikli bütün gürcülər varlandılar". 

Təbrizin  ətrafını  qarət  edən  gürcülər  Miyanəyə  doğru  yollandılar.  ġəhər 

hakimi təbrizlilər  kimi hərəkət edərək, gürcülərə "qızıl, gümüĢ və qiymətli daĢ-qaĢ" 

verməklə,  miyanəlilərin  canlarını  qurtara  bildi.  Gürcülər  M iyanədə  hərbi  hissə 

yerləĢdirib,  Ģəhəri  tərk  edirlər.  Onlar  gedən  kimi  Ģəhər  əhalisi  həmin  hərbi  hissəyə 

hücum  edib,  bütün  gürcü  əsgərlərini  qətlə  yetirir.  Bunun  əvəzi  olaraq,  gürcülərin 

Miyanəyə  göndərdiyi  cəza  dəstəsi  məliki  və  onun  ailə  üzvlərini  öldürmüĢ,  Ģəhəri 

qarət edib, sonra isə yandırmıĢdı. 

Gü rcü  qoĢunlarının  bir  hissəsi  Miyanədən  Zəncan  tərəfə  üz  tutur.  ġəhər 

sakinləri  palçıqdan  düzəlmiĢ  qala  divarlarını  möhkəmləndirərək,  düĢmənlə  döyüĢə 

giriĢirlər.  Lakin b ir neçə gündən sonra gürcü qoĢunları divarın altından lağım ataraq, 

Ģəhərə soxulurlar; əhali əsir edilir, xeyli qənimət ələ keçirilir. Sonra gürcülər Qəzvin və 

Əbhəri də mühasirəyə alır, ələ keçirir və talayıb çapırlar. 

Gürcü qoĢunlarının digər hissəsi Təbrizdən Ərdəbilə doğru yürüyür. Yol üstü 

gürcülər  Uçanı  mühasirəyə  alırlar.  ġəhər  əhalisi  qiymətli  hədiyyələrlə  talan  və 

qarətlərdən  xilas  ola  bilir.  Sonra  Ərdəbil  mühasirə  edilir.  Gürcü  mənbəyindən 

("Tacidarların  tarixi  və  mədhi")  aydın olur  ki,  gürcü  süvariləri  sübh  tezdən "Ģəhərə 

soxularaq, onu döyüĢsüz ələ keçirir", Ģəhər hakimi və onun ailəsi  əsir alınır; "Ģəhərin 

saysız-hesabsız  sərvətlərini"  ələ  keçirən gürcülər onun xilas olmağa can atan 12  min 

sakinini qılıncdan keçirir. 

Gürcü  tarixçisi  daha sonra qeyd  edir  ki,  Zaxare  M xarqrdzelininin  baĢçılığı 

altında  olan  qoĢunlar  Xəzər  dənizinin  Ģərq  sahillərinə,  o  cümlədən  Gürganadək 

irəliləyərək, həmin əraziləri talayıb çapırlar. Geri qayıdarkən gürcülər "bir çox qalaları 

ələ  keçirir,  Naxçıvan  və  Beyləqan  Ģəhərləri  üzərinə  xərac  qoyurlar.  Dvini  və  onun 

qalalarını  ələ  keçirən  gürcülər  yenidən  Mərəndə  hücum  edib,  zor  gücünə  onu  tutur, 

kiĢilərini qırıb, qadınlarını əsir aparırlar". 

Bu  zaman  Fars  Ġraqında  vəziyyət  dəyiĢməyə  baĢlayır.  Atabəy  Cahan 

Pəhləvanın sabiq məmlükü Nəsirəddin Menqli böyük qoĢun toplayaraq, AydoğmıĢa qarĢı 

çıxıĢ edir. 1212-ci ilin noyabrında baĢ verən döyüĢdə AydoğmıĢ məğlubiyyətə uğrayaraq, 

Bağdada qaçır. Həmədan, Rey, Ġsfahan və baĢqa vilayətləri ələ keçirən Menqli isə öz 

adına xütbə oxutduraraq, pul kəsdirməyə baĢlayır. 

1212-ci  ilin  axırına  yaxın  xəlifə  ən-Nasir  Menqliyə  qarĢı  böyük  ordu 

hazırlayır.  Lakin  Menqli  yaranmıĢ  Ģəraitdən  istifadə  edərək,  AydoğmıĢı  sıradan 

götürür,  sonra  isə  xəlifəyə  kəskin  məktub  yazaraq,  onun  Fars  Ġraqındakı  iĢlərə 

qarıĢmağa haqqı o lmadığ ını b ild irir. 

Xəlifə  ən-Nasir  yenə  də  adəti üzrə  yaranmıĢ  vəziyyətdən  istifadə  etməyə 

çalıĢır;  Özbəklə  özünü  müstəqil  hökmdar  kimi  aparan  Menqli  arasındakı 

düĢmənçilik  münasibətlərin i  q ızıĢdıraraq,  Özbəyi  atasının  məmlü künə  qarĢı 

---