Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
467 25.5. N əqliyyat xidmətləri bazarında yükdaşıma tarifləri N
l ərini özündə əks etdirir. Onun başlıca xüsusiyyəti ondan ibarət olur ki, hər şeydən əvvəl elə bir məhsula müəyyən olunur ki, həmin məhsul maddi formaya malik deyildir. N əqliyyat ancaq və ancaq müəyyən istehlak dəyərlərini alıcılara çatdırır, bu zaman onun t ərkibini və həcmini dəyişdirmir. Bu zaman nəqliyyat xidmətləri istehsalı prosesi onun istehlakı prosesi ilə üst-üstə düşür. Buna görə də yük n əqliyyatı məhsulu dedikdə yüklərin yerləşdirilməsi ilə bağlı işin özü başa düşülür. N əqletmə prosesində daşman əmtəənin dəyəri yüksəlir. Buna görə də yükdaşı-maya tariflər əmtəənin nəql olunması nəticəsində pul ifadəsində onun d əyərinin artmasıdır. N əqliyyat xidməti bütün əmtəələrin istehsalı və satılması zamanı göstərilir. Onun d əyəri məhsulun son qiymətinin müxtəlif elementlərində əks olunur; məsələn maya d əyərində (material resurslarının təchizat ilə bağlı nəqliyyat- tədarük x ərcləri), topdan və pərakəndə ticarət əlavələrində. Buna görə də nəqliyyat tarifl ərinin dəyişməsi əmtəənin buraxılış və pərakəndə qiymətlərinin dinamika və s əviyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Öz növbəsində, nəqliyyat özü metalın iri istehlakçısıdır. Bundan başqa, tikinti materialları, kömür, elektrik enerjisi, yanacaq v ə digər məhsullar da nəqliyyatda istifadə olunur. buna görə də bu əsasda nəqliyyatın istismar xərcləri formalaşır və son hesabda nəqliyyat tariflərinin s əviyyəsinə təsir edir. Son illərdə yükdaşıma tarifləri, həm avtomobil üzrə, həm də aviasiya n əqliyyatı üzrə yüksək sürətlə artmışdır. İndi isə milli bazarda nəqliyyat tariflərinin formalaşması xüsusiyyətlərini n əzərdən keçirək. Nəqliyyat xidmətləri bazarının formalaşması xüsusiyyətləri daşıma prosesində müxtəlif növ nəqliyyatların iştirakı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, bu n əqliyyat növlərinə: dəmiryol nəqliyyatı, avtomobil nəqliyyatı, hava nəqliyyatı v ə su nəqliyyatı aid edilir. Bu nəqliyyat növlərinin qarşılıqlı əvəz olunması, h əmçinin hər birində işin xüsusiyyəti tariflərin müəyyən olunmasına və daşıma üçün bu v ə ya digər nəqliyyatın seçilməsinə təsir göstərir. Məsələn, uzaq məsafəyə yükün n əql olunması əgər təcili çatdırılmanı tələb etmirsə, onda həmin yükü d əmiryol və su nəqliyyatından istifadə olunması daha sərfəlidir. Çünki bu nəqliyyat növl əri digərlərindən ucuzdur. Yaxın məsafəyə yüklərin daşınmasını avtomobil n əqliyyat ilə etmək məqsədəuyğundur. Belə ki, bu nəqliyyat növündən istifadə zamanı yükləmə - boşaltma işlərinin həcmi azalır və yükün çatdırılması sürətlənir. N əqliyyat tarifləri öz düzümünə görə müxtəlif formalara malik ola bilərlər: differensial, proporsional v ə yaxud akkord. Differensial tarifl ər belə müəyyən olunur. Nəql olunan məhsulun vahidinə tarif d ərəcələri bu və yaxud digər qanunauyğunluqla dəyişir. Daşıma məsafəsindən asılı olaraq tariflər dəyişir. Əksər hallarda daşınma məsafəsinin artması ilə tariflər azalır (dəmiryol nəqliyyatı tarifləri). Proporsional tarifl ər bütün daşınma məsafələrində nəql olunan məhsulun 468 vahidin ə dəyişməz bir dərəcə üzrə müəyyən olunur. Akkord tarifl ər yüklərin daşınmasına təsbit olunan, dəqiq korrespendensiya üzr ə və yaxud müəyyən məsafəyə daşımaya (su və aviasiya nəqliyyatı) dərəcələr üzr ə hesablanır. Yükn əqliyyat tarifləri təqdim olunan yüklərin partiyalarının ölçülərindən asılı olaraq göndəriş növlərinə görə fərqlənirlər: vaqona görə tariflər, gəmi, avtomobil tarifl əri, konteyner daşımalarına tariflər, kiçik göndərişlərə tariflər. Yük tarifl ərinin içərisində avtomobildə yük daşımalarına tariflər öz s ərbəstliyi və çevikliyi dərəcəsinə görə daha çox fərqlənirlər. Bilavasitə bu bazarda dövl ət müəssisələri ilə bərabər müvəffəqiyyətlə işləyən kifayət qədər müxtəlif mülkiyy ətə malik orta və kiçik müəssisələr də fəaliyyət göstərərək yükdaşıma ilə m əşğul olurlar. Digər nəqliyyat növlərində dövlət mülkiyyəti forması hökmranlıq edir v ə orada tarif siyasəti bütövlükdə dövlət nəzarətində saxlanılır. T əsərrüfat fəaliyyətinin bərabər hüquqlu subyekti olmaqla nəqliyyat müəssi- s ələri rentabelli işləməlidirlər, bununla da özlərini təkrar istehsalın genişləndirilməsi şərtləri ilə təmin etməlidirlər, onlar bütün vergiləri ödəməklə, vergi öd ənişlərini vaxtında aparmalıdırlar və bununla da fəaliyyətdə olan qanunçuluğun tələblərini yerinə yetirirlər. Nəticə olaraq və qiymətin formalaşmasının ümumi qaydalarına uyğun olaraq nəqliyyat tarifləri daşınma maya d əyrəindən, mənfəətdən, dolayı vergilərdən və qeyri - vergi ödənişlərindən ibar ətdir. Nəqliyyat tariflərinin formalaş-masında üstünlük xərclərə əsaslanır, n əqliyyat xidmətlərinin maya dəyəri tariflərin müəyyən olunmasında yekun hesablama bazasını özündə əks etdirir. Daşınmanın maya dəyəri istismar xərclərinin və həmçinin daşıma prosesi ilə bilavasit ə əlaqədar olan xərclərin daşıma vahidinə düşən xüsusi ölçüsünü xarakteriz ə edir. Bu zaman daşınacaq yüklərin xarakteri əhəmiyyət kəsb edir. Müxt əlif yüklərin daşınması üzrə maya dəyərindəki fərqləri müəyyən edən əsas amill əri iki başlıca qrupa bölmək olar. Birinci qrupa el ə amillər aid edilir ki, onlar yükün özünün xüsusiyyətini, onun istehsalı və istehlakının şərtləri və coğrafiyasını, yerləşdirilməyə onun hazırlıq dərəcəsini: yükün həcmi və çəkisi nisbətini, yükün miqdarını, eyni zamanda eyni ünvana t əqdim olunan daşınma yükünü, yük yerlərinin ölçülərinin qabarit v ə formaları, daşınma məsafəsini, yükün xarab lma və zədələnməsindən müdafi ənin vacibliyini, xüsusi xidmətə tələbat (yüklərin müşahiətləri, tez xarab olan yükl ərin daşınmasına xidmətlər, heyvanların daşınması xidmətlərini) özündə əks etdirir. İkinci amillər qrupunda nəqliyyat vasitələrinin xarakteristikası şərtlənir. Onlara aid edilir n əqliyyat vasitələrinin yükgötürmə və yerləşdirmə imkanları, h ərəkət tərkibinin təmirinə xərclər, onun xidmət müddəti, ixtisaslaşma dərəcəsi. Daşınmanın maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün istismar xərclərinin daşınma prosesində qruplaşdırılması vacib əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi mənada (x ərc elementləri), ayrı - ayrı daşınmalarda mya dəyərinə xərclərin daxil edilməsi 469 qaydası (düzünə və dolayısı ilə) maya dəyərinin hesablanmasında nəzərə alınmalıdır. Daşınma prosesinin texnologiyasını nəzərə almaqla nəqliyyatda xərclərin formalaşdırılması xüsusiyyəti məsrəflərin iki mərhələyə bölünməsidir: başlanğıc - son üzr ə və hərəkət əməliyyatları üzrə. Başlanğıc - son əməliyyatları dayanacaqlar vaxtı hərəkət tərkibinin saxlanmasının, boşalma və yükləməyə hazırlanmasının x ərclərini nəzərdə tutur. Bu xərclər daşınmanın uzaqlığından asılı deyildir ə ancaq yükün h əcmindən asılıdır. H ərəkət əməliyyatları yükün yerləşdirilməsi üzrə xərcləri müəyyən edir: yanacaq, yol haqqında məlumat, enerji təsərrüfatı, rabitə, siqnalizasiya, hərəkət yolunda h ərəkətin tərkibi və sairə. Bütün bu xərclər daşınmanın uzaqlığından bilavasit ə asılıdır. Müxtəlif məsafələrə daşınmaların nəqliyyat xərclərinin müəyyən edilm əsi aşağıdakı asılılıqla həyata keçirilir: x = a + bd burada, x - d m əsafəsinə daşınmanın xərcləri; a - 1 ton yük hesabı ilə başlanğıc-son əməliyyatlara xərclər; b - 1 ton- kilometr hesabı ilə hərəkətə xərclər; d - daşınma məsafəsi, kilometrlə; Bu asılılıqdan daşınmanın bir ton - kilometrinin maya dəyərini hesablamaq olar ( ) Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|