Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

Xarici göst
əricilər qrupu.
Yükdaşımalar üzrə dəmir yolu nəqliyyatının 
işinin xarici tərəfini xarakterizə edən dəmir yolu üzrə yükdaşımalarının təhlilinin 
əsas göstəriciləri də həcm və keyfiyyət göstəricilərinə bölünür. 
Bu qrupun h
əcm göstəriciləri bunlardır: daşımaların həcmi, yük dövriyyəsi, 
daşımaların sayı, daşımaların sıxlığı, daşımaların nəqliyyat orta məsafəsi, 
daşımaların qeyri-bərabərliyi. 
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin xarici tərəfinə aid keyfiyyət 
göst
əricilərinə aşağıdakı göstəricilər qrupu aiddir: dəmir yolu nəqliyyatı xidmətinin 
keyfiyy
əti, yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatı xidmətinin istifadəçilərinə 
n
əqliyyat xidmətinin keyfiyyəti, ölkə və ya regionların dəmiryolu nəqliyyatı ilə 
t
əminatının keyfiyyəti. 
D
əmir yolu xidmətlərinin keyfiyyəti yüklərin çatdırılması vaxtı, sürəti 
(müdd
əti) kimi göstəricilər və yüklərin mühafizəsi dərəcəsi ilə müəyyən edilir. 
Onlar yükdaşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatı xidməti istifadəçilərinə göstərilən 
xidm
ətin keyfiyyətinə və səmərəliliyinə birbaşa təsir göstərdiyini əks etdirir. 
Xidm
ət istifadəçilərinə göstərilən nəqliyyat xidmətinin keyfiyyəti yük 
475 

---

daşımalarında ehtiyacların ödənilməsi səviyyəsini əks etdirən göstərici ilə 
qiym
ətləndirilir. 
Ölk
ənin və onun regionlarının nəqliyyat təminatının keyfiyyəti müxtəlif 
mütl
əq və nisbi göstəricilərin məcmusu ilə müəyyən edilir. 
Tarif göst
əriciləri qrupu.
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu daşımalarının tarifləri 
öz iqtisadi t
əbiətinə görə dəmir yolu ilə nəqliyyatı xidmətlərinin həyata keçirilməsi 
qiym
ətləridir. Bundan əlavə, dəmir yolu ilə yük daşımaları sahəsində tariflərin 
s
əviyyəsi bilavasitə ölkənin müxtəlif bölgələrində istehsalın yerləşdirilməsi 
s
əmərəliliyini, eləcə də mövcud müəssisələrin fəaliyyət səmərəliliyini müəyyən 
edir. Bu onunla bağlıdır ki, tariflərin səviyyəsindən satış həcmi, sahəsi və istehlak 
nöqt
əsində onların məhsullarının qiyməti asılıdır. Bu, yükdaşıma üzrə dəmir yolu 
daşımalarına tariflərin tənzimlənməsi sistemində təhlil üçün göstəricilərin 
seçilm
əsinə yüksək tələblər qoyur. 
Tarif göst
əricilərinin qrupları çərçivəsində aşağıdakılar qeyd edilməlidir: 
- 
yük daşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin maliyyə göstəriciləri 
(g
əlirlər, xərclər, maliyyə nəticələri, gəlirlilik); 
- m
əhsulun maya dəyərində, eləcə də məhsulun bazar qiymətində nəqliyyat 
komponentinin ölçüsü xarakteriz
ə edən göstəricilər; 
- 
yükdaşıma tariflərinin dəyişdirilməsi indeksi; 
- d
əmir yolu ilə istehlak məhsullarının qiymətlərində dəyişiklik indeksi; 
- 
istehlakçı qiymətləri indeksi; 
- inflyasiya indeksi; 
- x
ərc elementləri üzrə dəmir yolu ilə yük daşımalarının maya dəyərinin 
strukturu 
- debitor v
ə kreditor borcları; 
- 
daşınan malların əsas mövqeləri üzrə yük daşımalarının dəyişim indeksinin 
monitorinqi. 
Qiym
ətəmələgəlmənin idarəetmə sisteminin problemi ilə bağlı araşdırmalar 
qiym
ətlərin balanslaşdırılmış iqtisadi inkişaf, sektorun struktur islahatları, iqtisadi 
idar
əetmənin vasitəsi kimi qiymətlərdən istifadə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində 
v
ə sferalarında qiymətlərin qurulmasının vahid metodologiyasının işlənməsi kimi 
v
əzifələrlə əlaqələrin təminatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
H
əmçinin qeyd etmək lazımdır ki, qiymətlərin statistikası problemi - 
qiym
ətəmələgəlmənin son dərəcə əhəmiyyətli bir sahəsidir. Qiymətlərin struk-
turunu
n, dinamikasının təhlili olmadan, qiymət nisbətlərini və onların kompo-
nentl
ərini öyrənmədən, qiymətəmələgəlmənin təkmilləşdirilməsinə, həm də ümumi 
v
ə cari qiymət siyasətinin inkişafına dair əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək, elmi 
c
əhətdən əsaslandırılmış qiymət proqnozları hazırlamaq, onların dəyişim 
perspektivini qabaqcadan görm
ək və yaşayan standartları ilə bağlı məsələləri həll 
etm
ək mümkün deyil. 
X
ərclərin azaldılması üçün stimulların təmin edilməsinə yönəldilmiş dəmir 
yolu üzr
ə yük daşınmasına tariflərin iqtisadi səviyyəsinin hərtərəfli təhlilinin 
476 

---

aparılması yalnız aşağıdakı şərtlər daxilində mümkündür: 
1. Müvafiq şəkildə formalaşmış göstəricilər sisteminin vasitəsi ilə yük 
daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatını maksimum tam xarakterizə etmək olar. 
2. Ölk
ə iqtisadiyyatının yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatına nəqliyyat 
xidm
ətinin yaxşılaşdırılmasından nəqliyyatdan kənar effektini təhlil etmək. 
N
əqliyyatdan kənar effektin təhlili çərçivəsində itginin dörd əsas növünü 
ayırmaq olar. Ölkə iqtisadiyyatı yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatının geri 
qalması və ya onun qeyri-optimal fəaliyyəti ilə əlaqədar həmin itgilərdən ziyan 
görür: 
- itkil
ərin birinci növü: hasil edilən xammaldan və hazır məhsulların 
yaradılmasından birbaşa itkilər;
- itkil
ərin ikinci növü: itirilmiş məhsul şəklində itkilər; 
- itkil
ərin üçüncü növü: yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatı ilə xidmət 
göst
ərilən sahələrdə əlavə xərcləri (birdəfəlik və ya cari); 
- itkil
ərin dördüncü növü: yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatında əlavə 
x
ərclər. 
İtkilərin ilk üç növü dəmir yolu ilə xidmət göstərilən sahələrin iqtisadi 
f
əaliyyətinə təsir göstərir. 
D
əmir yolu nəqliyyatında işinin göstəricilərində onlar çətin tanınır. 
Bundan 
əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı ilə sosial xarakterli itkilər bağlıdır: 
- müxt
əlif yol qəzasında insan sağlamlığına zərər; 
- 
insan sağlamlığına səs-küylərin zərərli effektləri; 
- kifay
ət qədər nəqliyyat təminatı olmayan ərazilərdə səhiyyənin, təhsilin, 
m
ədəni-məişət xidmətinin aşağı səviyyəsi. 
Bundan 
əlavə, hərtərəfli təhlili çərçivəsində yük daşınması üzrə dəmir yolu 
n
əqliyyatının işinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı ilkin 
müdd
əalardan çıxış etmək məsləhətdir: 
1. Yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatı da daxil olmaqla ölkəmizin 
iqtisadiyyatı mürəkkəb sistemə malikdir. 
2. Yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin səmərəliliyinin 
qiym
ətləndirilməsində mövcud normativ-hüquqi bazadan istifadə etmək lazımdır. 
3. D
əmir yolu nəqliyyatında təsərrüfat fəaliyyətinin İqtisadi nəticələri ilə 
yanaşı, sosial nəticələri və xərcləri nəzərə alınır. 
4. V
əziyyətin səmərəliliyinin hesablanmasında zəruri olan xərclərin və 
faydaları müqayisəsi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: 
- sistemlilik; 
- mür
əkkəblik; 
- 
makroiqtisadi yanaşmanın tətbiqi; 
- 
hesablamaların hədəf xarakteri; 
- m
əhdud resursların nəzərə alınması; 
- 
ardıcıllıq; 
- 
suboptimallıq, yəni variantlardan hər biri üzrə əməliyyat və inkişaf 
477 

---

parametrl
ərinin optimal kəmiyyətlərinin qabaqcadan seçimi; 
- dinamiklik, y
əni vaxt amilinin (xüsusiyyətlərin vaxt variasiyası, müxtəlif 
vaxtlı xərclərdən və faydalardan meydana gələn iqtisadi fərq) çoxsaylı nəticələrinin 
h
ərtərəfli nəzərə alınması zəruriliyi; 
- idar
əedilənlik, yəni yük daşınması üzrə dəmiryol nəqliyyatının işinin 
optimal variantının seçimində yanız qəbul edilən qərarlardan asılı xərclərin və 
faydaların komponentləri nəzərə alınmalıdır. 
- t
ələbin ödənilməsi dərəcəsi, yəni tələbin müəyyən edilməsinin elmi 
c
əhətdən əsaslandırılmış vahid metodikası lazımdır. 
D
əmir yolu üzrə yük daşınmasına iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış 
tarifl
ərinin hərtərəfli təhlili çərçivəsində yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatı 
t
ərəfindən xidmətlərin göstərilməsinə xərcləri qeyd etmək lazımdır. Xərclərin 
s
əmərəli idarə edilməsi onların müxtəlif amillərin, ocümlədən daşınan malların 
h
əcmiinin, hərəkət ölçüsünün və ya ayrı-ayrı əməliyyatların sayının təsiri altında 
nec
ə dəyişməsi haqqında bilik olmadan mümkün deyil. 
S
ənayedə olduğu kimi, dəmiryol nəqliyyatında da, iş həcminin artması və ya 
azalması ilə dəyişən xərclərə malikdir. 
S
ənayedə bu xərclərə dəyişən xərclər deyilir, dəmiryolu nəqliyyatında tez-tez 
işin həcmindən (daşıma həcmindən, hərəkət ölçülərindən) asılı xərclər terminindən 
istifad
ə olunur. Xərclərin digər bir hissəsi iş həcminin artması ilə texniki vasitələrin 
inkişafı (sahələrin buraxılış qabiliyyətinin və ayrı-ayrı obyektlərin emal imkanının 
artırılması) tələb olunmayana qədər və ya onun əhəmiyyətli azalması ilə artıq 
istehsal gücünd
ən xilas olana qədər iş həcminin dəyişikliklərinə cavab vermir. 
Bel
ə xərclərə şərti-sabit (şərti ona görə ki, uzun müddətli dövrdə iş həcminin 
t
əsiri altında bu və ya digər şəkildə demək olar ki, bütün xərcləri dəyişir), 
“müst
əqil” xərclər, son zamanlarda isə dövri xərclər (xarici ədəbiyyatda tez-tez 
rast g
əlinən analoji termin ilə) deyilir. 
H
azırda xərclərin (istehsal xərcləri) dəyişən və sabit xərclərə bölünməsi 
"n
əzarət" termini ilə ifadə olunan sistemin tətbiqi vasitəsilə xərclərin və maliyyə 
n
əticələrinin idarə edilməsi məqsədilə istifadə olunur. Belə sistemin mühüm 
elementl
ərindən biri kontribusiya təhlili sayılır ki, bu zaman gəlir, xərclər və 
m
ənfəət arasında əlaqələr araşdırılır və onların kəmiyyətlərinin tənzimlənməsi üçün 
m
əlumat formalaşır. Belə təhlildən istifadə ilə istehsalın kritik həcmi (“zərərsizlik 
nöqt
əsi”), məhsul çeşidinin optimal strukturu, istehsal güclərinin daha yaxşı 
istifad
ə variantları müəyyən edilir.