Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 25.4.Aqrar-s
ənaye kоmpleksində qiymətlərin əmələ gəlməsi
Son ill ərdə aqrar sferanın ümumilikdə və regionlar üzrə dinamik inkişafa istiqam ətləndirilmiş dövlət əhəmiyyətli qərarlar və hüquqi normativ aktlar da q əbul edilmişdir. Qəbul edilmiş qanun, qərar və normativ aktlar, təbii ki, birinci növb ədə obyektiv reallıqlara əsaslanmalı, respublika iqtisadiyyatının xarakterin ə uyğun olmalı və digər tərəfdən beynəlxalq standartlara cavab verm əlidir. Müxt əlif ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının müxtəlif bazarlarından istifad ə olunur ki, orada satılan məhsulun keyfiyyəti ilə əlaqəli olaraq qiymətə əlavələr və güzəştlər sistemi tətbiq olunur. Məsələn, dəri xammalı ilə beyn
əlxalq ticarətdə qiymətlər həmin xammalın mənşəyi, regionu, qalınlığı, sah
əsi, rəngi və digər keyfiyyət göstəricilərinə görə dəyişir. 455
B əzən kənd təsərrüfatı xammalının qiymətləri hazır məhsulların qiym ətlərindən çıxış etməklə müəyyənləşdirilir. Bu qayda üzrə tünd və ağ q əndin qiymətləri hesablanılır. Dəridən olan yarımfabrikatların qiymətləri hazır d əri məhsulunun qiymətlərindən çıxış etməklə müəyyənləşdirilir. Dünya xammal bazarlarının qiymətləri məhsulda olan faydalı kom- ponentl
ərin hesabı ilə differensiallaşdırılır. Məsələn, buğdanın qiyməti onun t ərkibində olan proteinə görə müəyyən olunur. K ənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətlərinin milli tənzimlənməsinin özün əməxsus sistemi Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində tətbiq olunur. Bazar qiym ətəmələgəlməsi mexanizmi müxtəlif qiymət müdafiələrindən istifadənin t ətbiqi ilə saxlanılır. Bu qiymətlar məhsulun növündən və regiondan asılıdır. H ər bir məhsul üzrə müxtəlif qiymət növlərinin seçilməsi ilin əvvəlindən Aİ Nazirl ər Kabineti tərəfindən həyata keçirilir. Bu, Aİ iştirakçı dövlətləri və komissiyaları arasında uzunmüddətli razılaşmaların predmetidirlər. Bu, ərzağın qiym
ət dinamikasına və milli kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirlərinin formalaşmasına müəyyənləşdirici təsir göstərir. Aİ-da qiymətlərin əmələgəlmə və formalaşma mexanizmində həlledici rolu üç
əsas qiymət növü oynayır: 1.
İndikativ qiymətlər; 2.
İntervent qiymətlər; 3.
Ticar ət qiymətləri. İndikativ qiymətlərə Aİ təşkilatları arzuolunan qiymətlər kimi baxılır və bu qiym
ətlər buğda, süd, şəkər, zeytun yağı, günəbaxan və s.məhsullarına tətbiq olunur. Bir çox m əhsullara, o cümlədən iribuynuzlu mal-qara, buzovlara t əyinatı xarakterinə görə qiymətlər müəyyənləşdirilir və ya tütünə məqsədli qiym ətlər qoyulur. İntervent qiymətlər- bu, minimal satış qiymətləri istehsalçılara zəmanət verir ki, Aİ ölkələri tərəfindən fermer məhsulları alınacaqdır. Bu qiymətlər alışların qütbləşdirilməsini əlaqələndirir və regionlar üçün təyin oluna bilər. İxrac olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının minimal qiyməti məhsul növl ərinə görə astana qiymətləri tətbiq olunur. Astana qiymətəri indikativ qiym ətlərdən yüksəkdir. Qiym ətlərin əmələ gəlməsinə birbaşa və dolayı yolla ən müxtəlif faktorlar öz t əsirini göstərir. Bu faktorların sırasında xammal resursları ilə təmin edilmə s əviyyəsini, siyasi vəziyyəti, həmçinin dünya bazarında həmin ölkənin yerini xüsusil ə qeyd etmək lazımdır. İndi isə gəlin müxtəlif ölkələrdə qiymətəmələgəlmənin həyata keçirilməsi il ə tanış olaq. XX
əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində inflyasiya prosesi, yəni daxili bazarda qiym ət artımı yavaş-yavaş çox kəskin inflyasiyaya gətirib çıxara bil
ərdi. Buna görə də 1971-ci ildə ABŞ-ın o zamankı prezidenti R.Niksonun s əyi ilə əməkhaqqının dondurulması ilə birgə qiymətlərə birbaşa 456 m ərkəzləşdirilmiş nəzarət təyin edildi.
1972-
ci ilin payızı üçün ABŞ-da qiymət artımının sürəti aşağı salındı (h əm topdansatış, həm də pərakəndəsatış), işsizlik azaldı. Amma bununla yaranan kapital qoyuluşunun perspektivi az olan sahələrdən daha perspektivli sah
ələrə yönəldilməsi məhdudlaşdı, investisiya tormozlandı və ümumiyyətlə aktivlik aşağı endi. Son hesabda gəlirlərin artımı ləngidi. Buna görə də 1974-cü ilin may ayında Lord hakimiyyəti qiymətlər üzərində birbaşa nəzarəti ləğv etdi.
Son ill ərdə ABŞ-da birbaşa tənzimləmə cəhdləri daxili bazarda yalnız enerjidaşıyıcılarının qiymətlərinə aid edilirdi, çünki bu qiymət idxal edilən neft v ə qazın qiymətlərinin artımı ilə yanaşı olaraq artırdı. Bel
ə bir şərait ona gətirib çıxarırdı ki, inflyasiya prosesi ləngidildi, eyni zamanda neft v ə neftemalı sənayesinə, həmçinin bütövlükdə energetika sah
əsinə investisiya qoyuluşunu çox samərəsiz etdi. Nəticədə dünya qiym
ətlərinin artımına baxmayaraq ABŞ-a neft idxalı yüksək illik sürətlə artmaqda davam edirdi.
1991-ci ild ə ABŞ prezidenti R.Reyqan neft və neft məhsulları üçün daxili qiym
ətlər üzərində nəzarəti ləğv etdi, belə ki, bu nəzarət istehsalı ləngidən t ələbatı stimullaşdırır, ABŞ-ı enerji daşıyıcıları idxalından asılı vəziyyətə g ətirib çıxarırdı.
Son ill
ərdə ABŞ hakimiyyəti qiymətlərin birbaşa dövlət tənzimlənməsi metodundan çox m əhdud miqdarda istifadə etməyə başladı, amma bununla yanaşı dolayı tənzimləmədən çox geniş və aktiv istifadəni seçdi. Bu mərhələdə qiym ətlərin dolayı yolla tənzimlənmə siyasətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: 1)
perspektiv, y əni məhdud pul-kredit siyasətinin aparılması; 2)
ral ehtiyat banklarının qoyduğu pulların uçotunun tənzimlənməsi; 3)
dövl ət büdcəsindəki kəsirlərin azaldılması; 4)
diferensiallaşdırılmış və ünvanlıq vergi siyasətlərinin aparılması.
N əticədə hal-hazırda ABŞ-da dövlət tərəfindən qiymətlərin 5-10%-nə n əzarət olunur. Aqrar sektorun m əhsulları üçün ABŞ-da qəbul edilmiş tənzimlənmə metodları böyük maraq doğurur. Dənli bitkilərin istehsalının inkişafı üçün dövl ət fermerlərə məqsədli səhmlər verir. Fermerlər istehsal etdikləri taxılın mülkiyy ətçisi olaraq çalışırlar və məhsulu bazar qiymətləri üzrə satırlar. Əldə edilmiş mənfəətin bir hissəsini onlar aldıqları səhmlərin ödənilməsi üçün istifad
ə edirlər. Əgər taxıl üçün bazar qiymətləri kongres tərəfindən qəbul edilib n əzarət qiymətlərindən aşağı olarsa, onda fermer öz taxılını dövlətə bazar qiym ətləri üzrə deyil, təminatlı nəzarət qiymətləri üzrə verə bilər.
Eyni hal süd, yağ, pendir kimi süd sənayesi qiymətlərinə də aiddir. Dövlət göst ərişləri məhsulları əgər onların qiyməti bazar qiymətlərindən yuxarı olarsa n əzarət qiymətləri üzrə alır. Bu halda məhsul mülkiyyətçiləri üçün məhsulu dövl ətə təhvil vermək bazarda satmaqdan sərfəli olur. Alınan məhsulları dövlət 457
pulsuz yem ək şəklində məktəblilərə verir, ərzaq köməkliyi kimi paylayır və s. 1985-ci ild ən ABŞ-da fəaliyyət göstərən aqrar qanunvericiliyinə uyğun olarq fermerl ərə verilən kreditlərin əvəzinə qoyulan girovların məbləği aşağı salındı. Beləliklə, dövlət kənd təsərrüfatı məhsullarına kredit üçün standartlar və faiz m
əbləğini təyin edərək qiymətlərin köklü çəkildə tənzimlənməsini həyata keçirir.
Qiym
ətəmələgəlmənin uyğun prinsipləri İngiltərə və Almaniya üçün də xarakterikdir.
Kanadada qiym ətlərin vahid əmələgəlmə sistemi yoxdur, qiymət siyas
ətini uyğun nazirlik və idarələr idarə edir. Dövlət tərəfindən tənzimlənən qiym
ətlərin payı 10 %-ə çatır.
Avstraliyada qiym ətlərin əmələ gəlməsi üçün xüsusi bir sistem yoxdur. Çör
ək, süd və yumurta üçün maksimal qiymət səviyyəsi ştatların xəzinə t əşkilatları tərəfindən təyin edilir. Qalan kənd təsərrüfatı məhsulları üçün minimal alış qiymətləri təyin edilir.
Yaponiyada 1973-cü ild ən başlayaraq iqtisadi planlaşdırma idarəsinin qiym
ətlər bürosu fəaliyyət göstərir ki, bu büro da antiinhisar qanuna- uyğunluqlarına əməl edilməsinə nəzarəti, digər funksiyalarla yanaşı tələb və t əklif arasındakı münasibətlərin öyrənilməsini həyata keçirir. Bütövlükdə Yaponiyada dövl ət orqanları tərəfindən istehlak qiymətlərinin 20 %-ə qədəri t ənzimlənir. Buraya düyü və taxılın, ət və süd məhsullarının qiymətləri, su, istilik, elektrik enerjisi v ə qaz üçün tariflər, həmçinin dəmiryol tarifləri, məhsul v ə səhiyyə xərcləri daxil edilir. Xarakterik olaraq Yaponiyada yüks ək inhisar, həmçinin aşağı inhisar qiym
ətlərinin təyin edilməsi qadağandır. İş burasındadır ki, aşağı səviyyəli inhisar qiym ətləri rəqibləri bazardan sıxışdırıb çıxartmaq məqsədi kimi başa düşülür. Burada istehsalçı həyata gələcəkdə bazara tam yiyələnib sonra öz bildiyi kimi qiym ət siyasəti keçirir. Bir neçə müəssisə tərəfindən qiymətlərin eyni zamanda, eyni d ərəcədə bu prosesin səbəblərini açıqlayıb tədqiq etmək mümkündür.
İqtisadi fəaliyyətdə dövlətin iştirakının nümunəvi misalı kimi Fransanı göst ərə bilərik. Burada bütün qiymətlərin təxminən 20%-i dövlət tərəfindən t ənzimlənir. 80%-i isə bazar mexanizminin fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Xarakterik haldır ki, məhz Fransada artıq uzun müddətdir ki, qiymətlərin dövlət t ənzimlənməsi üçün qəti siyasət, bir sadə “dirijizm” siyasəti aparılır. II Dünya müharib əsində dağıdılmış iqtisadiyyatın yenidən bərpasının zəruriliyini nəzərə alaraq 1947-ci ild ən Fransada “nəzrətdə olan azad qiymətlər” siyasəti həyata keçirilm əyə başlandı. Bu siyasətə uyğun olaraq sahibkarlar qiymətləri dəyişə bilm ək hüququ əldə etdilər, amma bu yalnız o şərt daxilində mümkün idi ki, dövlət orqanları bu haqda vaxtlı-vaxtında xəbərdar edilsin. Bu orqanlar özü bildiyi kimi ehtimal edil ən qiymət dəyişikliklərinə qadağa qoya bilər.
1948-ci ilin əvvəllərindən qiymətlər üçün tam və ya (təsadüfi hallarda) 458
qism ən təyinat rejimini təyin etdi. 1949-1957-ci illərdə Fransada qiymət artımını məhdudlaşdıran qanunlar qəbul edildi. 1960-1962-ci illərdə demək olar ki, bütün s ənaye məhsulları qiymətləri “buraxıldı”. Artıq 1963-cü ildən hakimiyy
ət “inflyasiyasız inkişaf” siyasətinə keçdi. Bu bir sıra qiymətlərin, birinci növb ədə qida məhsulların və bəzi xidmətlərin qiymətlərinin fiksasiyası dem
əkdir.
1965-1972-ci ill ərdə dövlət qiymətəmələgəlmə prosesini “sabitlik sazişi”, “proqramlaşmış sazişlər” və “qiymət artımına əks göstərən sazişlər” adı almış xüsusi s ənədlər vasitəsilə qiymətəmələgəlmə prosesini tənzimlədi. Sabitləşmə vasit əsilə dövlət əsas istehlakçıların satdıqları məhsul üçün az və ya çox d ərəcədə sabit qiymətlərin orta səviyyəsini saxlamağa sövq edirdi.
Proqramlaşdırılmış sazişlər qiymətlərin dəyişilməsinə yalnız o qədər yol verir ki, bu qiym ətlər beynəlxalq rəqabət şərtlərindəki dəyişikliklərə və sahibkarların mövqeyinə cavab verə bilsin. Bu məqsədlə müəssisə dövlət orqanlarında öz investisiya proqramları üzrə məşğulluq, xarici bazarlardakı perspektivl ər və rəqabət şərtləri üzrə, əmək məhsuldarlığı mahiyyəti idar əedilməsi metodları, öz məhsullarının parametrləri və s. üzrə bütün zəruri m əlumatları çatdırmalıdır. Təqdim edilmiş məlumatlar elə olmalıdır ki, bu m əlumatların əsasında proqram dəyişikliklərin qanunauyğunluqları, ilk növb ədə, qiymətlərin yüksəlməsi haqda tam qərar qəbul etmək mümkün olsun.
Qiym
ətlərin yüksəlməsinə əks-təsir göstərən sazişlər dövlətin və dövlət orqanlarının istehsal xərclərinin artımına gətirib çıxara biləcək heç bir qərar edilm əsi haqda öhdəlikləri özündə cəmləmişdir. XX
əsrin 70-ci ilindən başlayaraq Fransa hökuməti qiymətlərin əmələ g əlməsində və dondurulmasına yönəldilmiş bir sıra tədbirlərdən istifadə etməyə başladılar. Elə vaxt olurdu ki, qiymətlərin 100 %-ə qədəri fiksasiya edilirdi. İstehsalçının mənfəətinin qeyri-proporsional şəkildə artması müəyyən olsa da, onda bu m ənfəəti təmin edən qiymətlərə əlavə antiinhisar vergiləri qoyulur.
Bununla bel ə 1973-cü ilin mayında hakimiyyət sənaye məhsullarına qiym
ət liberallaşmasının başlanması haqqında elan etdi. Bu proses tədriclə r əqabət mühitinin mövcud sahələrindən başlayaraq həyata keçirilirdi. Belə ki, bu sah ələrdə nə istehsal xüsusiyyəti, nə də əhaliyə sosial təminatların verilməsi üzünd ən kəskin qiymət sıçrayışları baş verməmişdi. Nəticədə 1986-cı il üçün s ənaye məhsullarına qoyulmuş qiymətlərin bərabərliyi 90%, dövlət n əzarətindən azad edilib və yalnız 10%-i dövlət tərəfindən tənzimlənmişdi. Bel
əliklə, XX əsrin II yarısı boyu Fransada “dirijizm” siyasətinin mahiyy
ətini təşkil edən qiymətlərin dövlət tərəfindən birbaşa tənzimlənməsi metodundan, QƏG prosesinə dövlətin dolayı yolla təsiri metodundan istifadə edilir. Amma bu şəraitdə istehsalın artımı ləngiyir, kapital əmək, məhsul və xidm
ət bazarında məhdudlaşır. Bu şərt, rəqabət faktorların fəaliyyətinin l əngiməsi ilə izah olunur. Bundan əlavə, qeyd edilmişdir ki, XX əsrin ortalarında Fransada inflyasiyanın sürəti illik 9-10% təşkil edərək qiymətlərin 459
dolayı, iqtisadi metodlarla tənzimlənməsindən xeyli yüksək olmuşdur. Düzdür, birbaşa dövlət tənzimlənməsinin yuxarıda adı çəkilən metodlardan istifadə edilm əsəydi, həmin müddətdə məhz Fransada inflyasiya sürətini dəqiqləş- dirm ək olmazdı.
Qiym
ətəmələgəlmə prosesində birbaşa və dolayı dövlət tənzimlənməsi metodundan istifad əni izləmək lazım olan digər bir ölkə qrupu da Skandinaviya ölk
ələridir.
Danimarkada qiym ətlərin əmələ gəlməsi çox məhduddur. Qiymətlər, bir qayda olaraq, bazar konyunkturasına uyğun olaraq təyin edilir. Bilavasitə olaraq t əmir edilmiş “möhkəm” dövlət qiymətlərinin xüsusi çəkisi 6 %-dən yuxarı deyil. Dövl ət, həmçinin vergi və dotasiyanın təyin edilməsinə diferensial yanaşma yolu ilə, bu və ya digər məhsulun satış həcminə (azalmasına və ya artırılmasına) təsir göstərməyə cəhd göstərir. Belə vəziyyətdə dövlətin rolu azad istehsalçının vicdanlı rəqabəti üçün şəraitin təmin edilməsindən ibarətdir.
İsveçdə qiymətlərə nəzarəti həyata keçirmək üçün xüsusi orqan - qiymət və r əqabətin dövlət idarəsi yaradılmışdır. Bundan başqa, burada qiymətlərin t ənzimlənməsi haqda, qiymət və rəqabət şərtləri məlumatlarının təqdim edilm əsi haqda qanunlaşma qəbul edilmişdir. Bir çox İsveç tədqiqatçı iqtisadçıların fikrinə görə qiymətlərin fiksasiyası kəskin qiymət artımını tormozlayaraq yalnız çox qısa müddətlərdə təsir göstərir. Qiymətlərin dövlət t ənzimləməsi dövlətə qiymətlərin dondurulması hüququ yalnız müharibə şəraitində və ya onun başlanma təhlükəsi olduqda, yaxud da ümumi qiymət yüks
əlişi təhlükəsi ilə üzləşdikdə verir. İsveçdə qiymətlərin səviyyəsinə təsir, əsasən bəzi məhsullara dövlət inhisarı vasitəsi kimi həyata keçirilir. Məsələn: bel ə inhisar spirtli içkiləri üçün, poçt əlaqələri üçün, isveç dəmiryol xidmətləri v ə dövlət energetika konserni üçün həyata keçirilir.
Dövl
ət kəskin şəkildə taxıl, süd, ət, yumurta və s. kimi kənd təsərrüfatı m əhsulları üçün alış qiymətləri təyin edlir. Qiymətlər bu məhsulun fərdi istehsalçılarının marağına uyğun şəkildə dövlət və kənd təsərrüfatı istehsal- çılarının birliyinin istehlakçılarının iştirakı ilə birgə hər il apardığı illik danışıqlar nəticəsində təyin edilir. Zəruri sosial təminatların təmin edilməsindən ötrü dövl ət yaşayış üçün subsidiyalar və səhmlərin verilməsini həyata keçirir, ild
ə bir dəfə isə əhalinin gəlirlərinin indeksləşdirilməsini aparır.
Norveçd ə daxili bazar qiymətləri dünya bazarında yaranmış qiymətlərə əsasən təyin edilir. Bu qiymətlər qiymət üzərində nəzarət, mənfəət və rəqabətin m əhdudlaşdırılmasına uyğun şəkildə olur. Dövl
ətin səlahiyyətinə minimal və maksimal qiymətlərin təyin edilməsi, qiym
ətlərin hesablanması metodikasının təyin edilməsi, endirimlərin və artıq veril
ən pulların hesablanması, mənfəət səviyyəsinin təyin edilməsi, qiymətlərin dondurulmasının həyata keçirilməsi daxil edilir. Dövlət ət, süd, marqarin, kimy əvi gübrələr, sement, dərmanlar və s. kimi məhsullara müəyyən səviyyədə qiym ət həddi təyin edir. 460
Finlandiya XX əsrin 80-ci illərində iqtisadi inkişafın yüksək s əviyyəsinin nəticəsi olaraq “Skandinav Yaponiyası” adı aldı. O, həmçinin dünyada əhalinin yaşayış səviyyəsinə görə birinci yerlərdən birini tutur. Finlandiyada iqtisadiyyat, əsasən fərdi və bazar münasibətlərinə əsaslandığına baxmayaraq, dövl ət qiymətlərinin təyin edilməsində mühüm rol oynayır. Əsasən qiymətlərin planlaşdırılması və onlara nəzarət qida məhsulları, taxıl, enerjidaşıyıcıları, o cümlədən benzin, həmçinin şərabçılıq məhsulları üçün h əyata keçirilir. Aşağı qiymətlər üzrə satışı həyata keçirən müəssisələr dövl ətdən sərfəli kreditlər, yəni çox aşağı faizlərlə uzunmüddətli borclar alır. Finlandiyada p ərakəndəsatış qiymətlər sistemi öz elastikliyi və variasıyası ilə xarakteriz ə edilir və istehlakın stimullaşdırılmasına doğru yönəldilir. Bütöv- lükd ə Finlandiyanın bazar iqtisadiyyatı sosial cəhətdən istiqamətləmiş sayılır. Qiym ətlərin və vergilərin tənzimlənməsinin köməkliyi ilə əhalinin həyat səviy- y əsinin yüksəlməsinə yönəldilmiş müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsi təmin edilir.
Finlandiyada iqtisa diyyatın əsas sahələrinin inkişafı milli proqramlarla nizamlanır. Bu proqramlar özləri də qiymətəmələgəlmənin plan-hesablama metodunun bazası əsasında qurulur. Proqnozlaşma, perspektiv inkişaf məsələlə- rinin qurulması və texniki tərəqqinin təmin edilməsi üçün dövlət tənzimlənməsi metodlarından istifadə edilir, eyni zamanda bazarın tənzimlənməsi cəmiyyətin cari t
ələblərinin təmin edilməsi üçün çox səmərəli olur.
İqtisadi vəziyyətin oxşarlığı ilə seçilən daha bir inkişaf etmiş ölkələr qrupu C ənubi Avropa, ən əvvəl İspaniya və Yunanıstandır.
İspaniyada qiymətlər üzərində dövlət nəzarəti rəqabətin qorunması haqda qanunvericilik əsasında həyata keçirilir. Məcburi qiymətəmələgəlmə bir sıra dövlət və şəxsi müəssisələrdə istifadə edilir. Şərti kəskin şəkildə yerinə yetirilm
əli olan məhsul və xidmətlərin, qiymətləri müntəzəm olaraq uyğun kommersiya-m əlumat bülletenlərində dərc edilir. Qiymətlərin dövlət tənzimləş- m əsinin İspaniyada aşağıdakı növləri vardır: 1)
İcazəli qiymətlərin təyin edilməsi – yəni yüksəldilməsi tələb edilən qiym ətlər haqqında tələbnamə əvvəlcədən qiymətləri üzrə Ali Sovetə göndərilir. Bel ə qiymətləri faktiki olaraq yalnız uyğun tələbnaməyə icazə alındıqdan sonra qaldırıla bilər. Məsələn: elektrik enerjisi, qaz, benzin, kerosin, dizel yanacağı, d ərman preparatları, teleqraf xidmətlərini, ölkə daxilində dəmiryol, avtomobil, d əmiryol və hava yolları ilə daşınma və s. üzrə qiymətləri buna misal göstərilə bil ər.
2)
Bildiriş qiymətlərinin təyin edilməsi – yəni bu qiymətlərin Qiymət üzr ə Ali Sovetin icazəsi olmadan da yüksəldilə bilər. Amma bunun üçün bir ay əvvəlcədən bildirişlər verilməlidir. Məsələn: süd, bitki yağı və s. 3)
Yerli qiym ətlərin təyin edilməsi – yəni bu qiymətlərin təyin edilməsi Qiym ətləri üzrə Əyalət Komissiyası tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn: əha- linin su il ə təchizatı şəhər nəqliyyatında sərnişindaşıma, klinikaların, sanato- 461
riya ların, xəstəxanaların xidmətləri və s. Qeyd etm ək lazımdır ki, son vaxtlar qiymətəmələgəlməsi dövlət tərəfin- d ən tənzimlənən iqtisadi sahələrin ümumi sahəsi xeyli azalmışdır. Hal-hazırda dövl ət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərin ümumi çəkisi 10%-dən yuxarı deyildir. Yunanıstanda qiymətlərə dövlətin təsiri üçün hüquqi əsas 1989-cu ildə buraxılmış dövlət tənzimlənməsi kodeksidir. Bu kodeksə uyğun olaraq qiym
ətlərin tənzimlənməsi, bütün məhsul və xidmətlər iki yerə bölünür: I qrupa o xidm ət və məhsullar daxil edilir ki, burada qiymətlər dövlətin və dövl
ət orqanlarının səlahiyyətinə daxil olsun. Məsələn: kütləvi istehsalı olan kənd t əsərrüfatı məhsulları (taxıl, tütün, üzüm, həmçinin elektrik enerjisi, ictimai n əqliyyat və əlaqə, aviosərnişin daşımaları və s.). II qrupa yerli hakimiyy ətin cəlb edilməsi zəruriyyəti ilə Ticarət Naziliyinin t ənzimlədiyi qiymətləri, olan-qalan bütün məhsul və xidmətlər aid edilir. II qrupun bütün m əhsulları, öz növbəsində qeyri-qənaətbəxş, əhəmiyyətli q ənaətbəxş və əhəmiyyətsiz məhsullara bölünür. Əhəmiyyətli qeyri-qənaətbəxş məhsullara əsas ərzaq məhsulları, məsələn, çör
əyi, pendiri, un və qəndin əsas növləri, həmçinin spirtsiz içkilər, restoran, bar v
ə qəlyanaltıxanaların xidmətləri, benzin, dizel yanacağı, taksi xidmətləri və s. aiddir. Əhəmiyyətli qənaətbəxş məhsullara, məsələn, yuyucu vasitələr, bəzi tikinti materialları (gips, azbest), mürəkkəb məişət texnikası avtodayanacaqların xidm ətləri, yüksəksəviyyəli restoran və əyləncə müəssisələrin xidmətləri aid edilir. Əhəmiyyətsiz məhsullara zərurilik ehtiyacı çox olan məhsullar aid edilir. Bel ə məhsullara qiymətlər azad şəkildə dövlət orqanlarının müdaxiləsi olmadan bazar faktorlarının şəraiti altında yaranır. XXI
əsrin əvvəllərində Yunanıstanda 20 %-ə qədəri istehlak məhsulla- rının və xidmətlərin adı dövlət tərəfindən tənzimlənirdi, qalan 80 % isə azad idi. Regional qruplaşmalara gəldikdə isə Avropa Birliyi ölkələrində kənd t əsərrüfatı məhsullarının əsas hissəsinin qiymətləri üzərində sabit nəzarət sabit əsaslarla milli оorqanların nəzarəti ilə həyata keçirilir. Belə məhsullara, m əsələn, iribuynuzlu mal-qara, süd, rafinad–qənd aid edilir. Bel ə məhsullara maksimum və minimum qiymət səviyyəsi haqqında t əklifləri Avropa Birliyi Cəmiyyəti hazırlayır, qərarı isə Avropa Birləşmiş Birliyinin Nazirl ər Soveti qəbul edir. Avropa Birliyi ölk ələrində kömür, polad prokatı üzərində də bu nəzarət ç ərçivəsində istehsal həmçinin milli tənzimlənmə yolu ilə yerinə yetirilir. Bazis qiym ətləri (endirim və əlavələrin bazis ölçüsü) iri monopoliyaların preyskurantlarında dərc edilmişdir. Bütövlükd ə Avropa Birliyi çərçivəsində milli səviyyədə qiymətlərin 15 %-
ə qədəri təyin edilir. 462
Qiym ətəmələgəlmədə hakimiyyəti və digər dövlət orqanlarının iştirakının müasir t əcrübəsi ilə tanış olaraq biz aşağıdakı nəticəyə gələ bilərik: 1) Müxt əlif ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafı gedişatında dövlətin QƏG prosesin ə müdaxiləsi dəyişikliklərə uğradı. Dövlətin qiymətəmələgəlmə prosesin ə təsir metodları birbaşa və dolayı ola bilər, forma və məzmun üzrə f ərqlənə bilər, müxtəlif orqanlar tərəfindən və müxtəlif əsaslarda həyata keçirilə bil ər.
2) Son yarım əsrdə müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, istehsalçının öz arzusu il ə fəaliyyət göstərən sərbəst bazar, demək olar ki, heç bir yerdə yoxdur. Bel ə bazarın əvəzində yaxşı təşkil edilmiş və tənzimlənən bazar f əaliyyət göstərir. Bu bazarda bu və ya digər bir səviyyədə dövlət də iştirak edir. 3) Xarici ölk ələrdə qiymətəmələgəlmədə dövlətin təsir təcrübəsinin öyr ənilməsi. Rusiya şəraitində onlardan istifadə üçün çox zəruridir. Bütün bunların həm müxtəlif milli bazarlarda qiymətəmələgəlmədə tendesiyaların və iqtisadi qanunauyğunluqların başa düşülməsi üçün, həm də keçid dövründə və çoxukladl iqtisadiyyat şəraitində qiymətəmələgəlmə prosesinin idarə edilməsi üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Bel əliklə, yuxarıda qeyd etdiklərimizi nəzərə alaraq inkişaf etmiş ölk ələrin (İEÖ) aqrar sahədə qiymətəmələgəlmə təcrübəsindən ölkəmiz üçün aşağıdakı nəticələri çıxarmaq mümkündür:
Aqrar sektor yüks ək inkişaf etmiş sənaye cəmiyyətlərinin formalaş- ması üçün ilkin təkan olmuşdur. Güclü sənaye, sağlam şəhər həyatı yalnız güclü və sağlam aqrar sektorun, kənd məskunlaşmasının üz ərində formalaşaraq inkişaf edir;
Aqrar sektorun inkişafında istehsal amilləri, xüsusilə torpaq üzərində s əmərəli mülkiyyət münasibətlərinin qurulması mühüm əhəmiyyət k əsb edir. Bu zaman torpağın onu becərənlərin əlində olması prinsipinə maksimum əməl edilməsi bu sektorun inkişafına böyük təsir göstər- mişdir;
Qabaqcıl ölkələrdə yüksək inkişaf etmiş aqrar sektorun mövcudluğu bu sah
ədə elmi-texniki tərəqqinin geniş vüsət alması ilə birbaşa bağlıdır və bu işlərdə dövlət strukturlarının rolu həlledici olmuşdur;
ənaye arasında qurulan qarşılıqlı, sağlam və fasiləsiz əlaqələr hər iki sektorun birgə inkişafını təmin etmişdir;
ətlənən səmərəli siyasətin qurulub həyata keçirilm
əsi idarəetmə strukturlarının effektliyindən çox asılı olmuşdur. Daim t
əkmilləşən bu strukturlar həmişə təsərrüfat subyektləri üçün “yolgöst
ərici” və himayəçi qismində çıxış etmişlər;
inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar münasibətləri tənzimləyən mükəmməl qanunvericilik bazası olmaqla yanaşı həyata keçirilən aqrar siyasətin əsas istiqamətləri də daim parlament tərəfindən qəbul olunan müvafiq qanunlar vasit əsilə təyin edilmişdir ki, bu da onların daha effektli və 463
demokratik olmasını təmin etmişdir;
inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar təsərrüfat subyektləri yüksək şəkildə t əşkilatlanmışdır ki, bu da onların öz hüquq və vəzifələrini daha s əmərəli şəkildə reallaşdırmalarına və aqrar siyasətin formalaşmasında yaxından iştirak etmələrinə şərait yaradır;
Aqrar siyas ət ümumiqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olmaqla ərzaq, regional inkişaf, resurs, ekoloji və elmi-texniki siyasətlərəl qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə həyata keçirilir;
d ə onun daşıdığı çox mühüm strateji əhəmiyyət və təbiətindən irəli g ələn bir sıra spesifik cəhətlər bu sektorun hələ də dövlətin aktiv proteksionist siyas ətinə ehtiyacı oldması və gələcəkdə də bunun davam ed əcəyi təsdiqlənir;
əhayət, inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sektorun ÜDM-də və ümumi m əşğulluqdakı payı daim azalaraq hazırda təxminən faiz həddinə g əlib çatmışdır. Bu ölkələrin aqrar sektorda strateji xəttlərindən biri də m əhz kifayət qədər ağır fəaliyyt sahəsi olan bu sektorda ən son texnologiyaları tətbiq edərək daha az işçi qüvvəsi ilə daha məhsuldar istehsala nail olmaqdır. Bu zaman xüsusilə aqrobiznesin və güclü kooperasiya əlaqələri olan iri aqrar təsərrüfatların geniş yayılması stimullaşdırılır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin (İEOÖ) demək olar ki, hamısının aqrar sektoru
İEÖ-də olduğu kimi uzun müddətdir bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Lakin əsas fərqləri ondan ibarətdir ki, inkişaf etmiş ölk ələrdə aqrar sektor daha yüksək inkişaf etmişdir və onlar aqrar siyasət mexanizml ərini daha səmərəli şəkildə reallaşdırırlar. Çoxlu ölkələri özündə birl əşdirən İEOÖ qrupunun da aqrar siyasət təcrübəsinə nəzər saldıqda 1980-cı ill ərə qədər olan aktiv proteksionist və 1980-cı illərdən sonra, xüsusilə 1994-cü il ÜTT-nin Uruqvay Raundundan sonrakı liberallaşma dövrlərini ayırmaq mümkündür. Bu ölk ələrdə həmçinin digər bir ümumi meyl ondan ibarətdir ki, liberallaşma dövrünədək əsasən idxalı əvəz edən məhsulların istehsalı d əstəklənirdisə, liberallaşma dövründə ixrac yönümlü aqrar məhsulların d əstəklənməsinə başlanmışdır. Hazırda müəyyən bir ümumiləşdirmə aparmalı olsaq h əmin ölkələri aqrar qiymət əmələgəlmə təcrübəsi baxımından belə qruplaşdıra bilərik:
Aqrar strukturu əsasən ailə təsərrüfatlarından ibarət olan Cənubi-Şərqi Asiyanın
Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|