Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tarif göst
əriciləri qrupu.
Yükdaşıma üzrə dəmir yolu daşımalarının tarifləri öz iqtisadi t əbiətinə görə dəmir yolu ilə nəqliyyatı xidmətlərinin həyata keçirilməsi qiym ətləridir. Bundan əlavə, dəmir yolu ilə yük daşımaları sahəsində tariflərin s əviyyəsi bilavasitə ölkənin müxtəlif bölgələrində istehsalın yerləşdirilməsi s əmərəliliyini, eləcə də mövcud müəssisələrin fəaliyyət səmərəliliyini müəyyən edir. Bu onunla bağlıdır ki, tariflərin səviyyəsindən satış həcmi, sahəsi və istehlak nöqt
əsində onların məhsullarının qiyməti asılıdır. Bu, yükdaşıma üzrə dəmir yolu daşımalarına tariflərin tənzimlənməsi sistemində təhlil üçün göstəricilərin seçilm əsinə yüksək tələblər qoyur. Tarif göst əricilərinin qrupları çərçivəsində aşağıdakılar qeyd edilməlidir: - yük daşıma üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin maliyyə göstəriciləri (g əlirlər, xərclər, maliyyə nəticələri, gəlirlilik); - m əhsulun maya dəyərində, eləcə də məhsulun bazar qiymətində nəqliyyat komponentinin ölçüsü xarakteriz ə edən göstəricilər; - yükdaşıma tariflərinin dəyişdirilməsi indeksi; - d əmir yolu ilə istehlak məhsullarının qiymətlərində dəyişiklik indeksi; - istehlakçı qiymətləri indeksi; - inflyasiya indeksi; - x
ərc elementləri üzrə dəmir yolu ilə yük daşımalarının maya dəyərinin strukturu - debitor v ə kreditor borcları; - daşınan malların əsas mövqeləri üzrə yük daşımalarının dəyişim indeksinin monitorinqi. Qiym
ətəmələgəlmənin idarəetmə sisteminin problemi ilə bağlı araşdırmalar qiym
ətlərin balanslaşdırılmış iqtisadi inkişaf, sektorun struktur islahatları, iqtisadi idar
əetmənin vasitəsi kimi qiymətlərdən istifadə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində v ə sferalarında qiymətlərin qurulmasının vahid metodologiyasının işlənməsi kimi v əzifələrlə əlaqələrin təminatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. H əmçinin qeyd etmək lazımdır ki, qiymətlərin statistikası problemi - qiym ətəmələgəlmənin son dərəcə əhəmiyyətli bir sahəsidir. Qiymətlərin struk- turunu n, dinamikasının təhlili olmadan, qiymət nisbətlərini və onların kompo- nentl ərini öyrənmədən, qiymətəmələgəlmənin təkmilləşdirilməsinə, həm də ümumi v ə cari qiymət siyasətinin inkişafına dair əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək, elmi c əhətdən əsaslandırılmış qiymət proqnozları hazırlamaq, onların dəyişim perspektivini qabaqcadan görm ək və yaşayan standartları ilə bağlı məsələləri həll etm ək mümkün deyil. X ərclərin azaldılması üçün stimulların təmin edilməsinə yönəldilmiş dəmir yolu üzr ə yük daşınmasına tariflərin iqtisadi səviyyəsinin hərtərəfli təhlilinin 476
aparılması yalnız aşağıdakı şərtlər daxilində mümkündür: 1. Müvafiq şəkildə formalaşmış göstəricilər sisteminin vasitəsi ilə yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatını maksimum tam xarakterizə etmək olar. 2. Ölk
ə iqtisadiyyatının yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatına nəqliyyat xidm
ətinin yaxşılaşdırılmasından nəqliyyatdan kənar effektini təhlil etmək. N əqliyyatdan kənar effektin təhlili çərçivəsində itginin dörd əsas növünü ayırmaq olar. Ölkə iqtisadiyyatı yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatının geri qalması və ya onun qeyri-optimal fəaliyyəti ilə əlaqədar həmin itgilərdən ziyan görür: - itkil
ərin birinci növü: hasil edilən xammaldan və hazır məhsulların yaradılmasından birbaşa itkilər; - itkil ərin ikinci növü: itirilmiş məhsul şəklində itkilər; - itkil ərin üçüncü növü: yük daşınması üzrə dəmiryolu nəqliyyatı ilə xidmət göst ərilən sahələrdə əlavə xərcləri (birdəfəlik və ya cari); - itkil ərin dördüncü növü: yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatında əlavə x ərclər.
İtkilərin ilk üç növü dəmir yolu ilə xidmət göstərilən sahələrin iqtisadi f əaliyyətinə təsir göstərir. D əmir yolu nəqliyyatında işinin göstəricilərində onlar çətin tanınır. Bundan əlavə, dəmir yolu nəqliyyatı ilə sosial xarakterli itkilər bağlıdır: - müxt əlif yol qəzasında insan sağlamlığına zərər; - insan sağlamlığına səs-küylərin zərərli effektləri; - kifay ət qədər nəqliyyat təminatı olmayan ərazilərdə səhiyyənin, təhsilin, m ədəni-məişət xidmətinin aşağı səviyyəsi. Bundan əlavə, hərtərəfli təhlili çərçivəsində yük daşınması üzrə dəmir yolu n əqliyyatının işinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı aşağıdakı ilkin müdd əalardan çıxış etmək məsləhətdir: 1. Yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatı da daxil olmaqla ölkəmizin iqtisadiyyatı mürəkkəb sistemə malikdir. 2. Yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatının işinin səmərəliliyinin qiym
ətləndirilməsində mövcud normativ-hüquqi bazadan istifadə etmək lazımdır. 3. D
əmir yolu nəqliyyatında təsərrüfat fəaliyyətinin İqtisadi nəticələri ilə yanaşı, sosial nəticələri və xərcləri nəzərə alınır. 4. V əziyyətin səmərəliliyinin hesablanmasında zəruri olan xərclərin və faydaları müqayisəsi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: - sistemlilik; - mür əkkəblik; - makroiqtisadi yanaşmanın tətbiqi; - hesablamaların hədəf xarakteri; - m əhdud resursların nəzərə alınması; - ardıcıllıq; - suboptimallıq, yəni variantlardan hər biri üzrə əməliyyat və inkişaf 477
parametrl ərinin optimal kəmiyyətlərinin qabaqcadan seçimi; - dinamiklik, y əni vaxt amilinin (xüsusiyyətlərin vaxt variasiyası, müxtəlif vaxtlı xərclərdən və faydalardan meydana gələn iqtisadi fərq) çoxsaylı nəticələrinin h ərtərəfli nəzərə alınması zəruriliyi; - idar əedilənlik, yəni yük daşınması üzrə dəmiryol nəqliyyatının işinin optimal variantının seçimində yanız qəbul edilən qərarlardan asılı xərclərin və faydaların komponentləri nəzərə alınmalıdır. - t ələbin ödənilməsi dərəcəsi, yəni tələbin müəyyən edilməsinin elmi c əhətdən əsaslandırılmış vahid metodikası lazımdır. D əmir yolu üzrə yük daşınmasına iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış tarifl ərinin hərtərəfli təhlili çərçivəsində yük daşınması üzrə dəmir yolu nəqliyyatı t ərəfindən xidmətlərin göstərilməsinə xərcləri qeyd etmək lazımdır. Xərclərin s əmərəli idarə edilməsi onların müxtəlif amillərin, ocümlədən daşınan malların h əcmiinin, hərəkət ölçüsünün və ya ayrı-ayrı əməliyyatların sayının təsiri altında nec ə dəyişməsi haqqında bilik olmadan mümkün deyil. S ənayedə olduğu kimi, dəmiryol nəqliyyatında da, iş həcminin artması və ya azalması ilə dəyişən xərclərə malikdir. S ənayedə bu xərclərə dəyişən xərclər deyilir, dəmiryolu nəqliyyatında tez-tez işin həcmindən (daşıma həcmindən, hərəkət ölçülərindən) asılı xərclər terminindən istifad
ə olunur. Xərclərin digər bir hissəsi iş həcminin artması ilə texniki vasitələrin inkişafı (sahələrin buraxılış qabiliyyətinin və ayrı-ayrı obyektlərin emal imkanının artırılması) tələb olunmayana qədər və ya onun əhəmiyyətli azalması ilə artıq istehsal gücünd ən xilas olana qədər iş həcminin dəyişikliklərinə cavab vermir. Bel
ə xərclərə şərti-sabit (şərti ona görə ki, uzun müddətli dövrdə iş həcminin t əsiri altında bu və ya digər şəkildə demək olar ki, bütün xərcləri dəyişir), “müst əqil” xərclər, son zamanlarda isə dövri xərclər (xarici ədəbiyyatda tez-tez rast g əlinən analoji termin ilə) deyilir. H azırda xərclərin (istehsal xərcləri) dəyişən və sabit xərclərə bölünməsi "n əzarət" termini ilə ifadə olunan sistemin tətbiqi vasitəsilə xərclərin və maliyyə n əticələrinin idarə edilməsi məqsədilə istifadə olunur. Belə sistemin mühüm elementl ərindən biri kontribusiya təhlili sayılır ki, bu zaman gəlir, xərclər və m ənfəət arasında əlaqələr araşdırılır və onların kəmiyyətlərinin tənzimlənməsi üçün m əlumat formalaşır. Belə təhlildən istifadə ilə istehsalın kritik həcmi (“zərərsizlik nöqt əsi”), məhsul çeşidinin optimal strukturu, istehsal güclərinin daha yaxşı istifad ə variantları müəyyən edilir. Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|