Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 63 - də müasir dövrə aid olmaq əzmindədir. Başqa sözlə, fəlsəfə klassiklərinin əsərləri bu gün yazıb-yaradan müasir filosofların əsərləri ilə eyni zamandan və eyni məkandan bəhs edir. Yəni, klassiklər müasir filosofların müasirləridir. Platonla, Fərabi ilə, Dekartla tanış olmaq üçün keçmişə, tarixin dərinliyinə yox, fəlsəfəyə, ideya dünyasının dərinliyinə baş vurmaq lazımdır. Beləliklə, tarixdə müasir insan (tarixçi) keçmişi əks etdirdiyi halda, fəlsəfədə keçmiş insan (filosof) təkcə öz dövrünü yox, həm də müasirliyi əks etdirir. Fəlsəfə tarixində isə müasir insan keçmiş insanın düşüncələrini təhlil edir. Eyni dövrdə yaşayanların müəyyən məsələlər haqqında düşüncələrini müqayisə etməklə yanaşı, həmin məsələlərə dair müasir informasiya bazasından və çağdaş düşüncədən də istifadə edir. Və çox vaxt zaman fərqi itir, keçmiş bir təlimin izahı üçün müasir tədqiqatçıya və müasir bir təlimin izahı üçün keçmiş tədqiqatçıya istinad edilir. Yaxud, iki keçmiş filosofun düşüncələri, aralarında neçə yüz il fərq olmasına baxmayaraq, məsələ problemlər üzrə qoyularkən və müqayisəli təhlil aparılarkən onlar eyni zaman müstəvisində nəzərdən keçirilirlər. (Hadisələr özü də, elə bil ki, təkrar olunur. «Yeni – yaxşı unudulmuş köhnədir»). Fəlsəfədə kimin «köhnə», kimin daha müasir olması xronologiya ilə deyil, təlimlərin və terminologiyanın müasir fəlsəfəyə yaxınlıq dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Təkcə bir faktı nəzərə almaq kifayətdir ki, R.Dekart İbn Sinadan 600 il sonra yaşasa da, onun fəlsəfədə (hətta riyaziyyatda da – Dekart koordinat sistemi adlanan məkan modelinin İbn Sina tərəfindən irəli sürlməsi faktı çox önəmlidir. 1 ) Qərb dünyası üçün yeni sayılan bir sıra fikirləri sadəcə təkrardan ibarətdir, hətta bəzən geriyə doğru atılmış addımdır. İbn Sina ilə Dekart arasında, Sührəvərdi ilə Kant, hətta Husserl arasında parallellər bizim qarşımızda fəlsəfi fikir tarixinin tamamilə başqa bir mənzərəsini açmış olur. Şərq fəlsəfəsi, xüsusən orta əsrlərdə islam dünyasında yaranan yeni fəlsəfi baxışlar nəzərə alındıqda Qərb fəlsəfi fikir tarixinə təzədən baxmaq lazım gəlir. Və zaman elə bil ki, altı əsr sürüşür. Təsadüfi deyildir ki, bu sətirlərin müəllifi Oksford Universitetində keçirilən Fenomenologiya üzrə III Dünya Konqresində məruzəsini məhz bu səbəbdən Sührəvərdi-Dekart-Husserl xronoloji ardıcıllığı ilə yox, Dekart- Sührəvərdi-Husserl ardıcıllığı ilə şərh etməli olmuş və Qərb filosoflarının diqqətini ideya tarixindəki məqsədyönlü (və ya təsadüfi) sürüşmələrə yönəltmişdir. 2 Biz çox vaxt fikri xalis şəkildə götürərək onun hansı dövr düşüncəsinin məhsulu olmasını heç nəzərə də almırıq. (Amma gərək alınsın. Çünki düşüncə 1 Bax: Ибн Сина. Избранные философские произведения. М., Наука, 1980, стр. 107-108. 2 S.Khalilov. Al-Suhravardi’s doctrine and phenomenology. – The Third World Congress of phenomenology. Program. Wadham College, University of Oxford, England, August 15-21, 2004. - 64 - tərzləri müxtəlif olur). Dövrün düşüncə tərzi dəyişsə də, görünür, dəyişiklik ən çox üst qatda gedir. Zəmanə dərin qatlara nüfuz edə bilmir. Zira, hadisələrdə müxtəliflik olduğu halda, mahiyyətlərdə eyniyyət və sabitlikdir. Tarix zəruri və ya təsadüfi olmasının fərqinə varmadan artıq baş vermiş hadisələrdən bəhs edir. Elm nisbi zəruri hadisələri, yəni müəyyən şərtlər daxilində baş verməli olan hadisələri, başqa sözlə səbəb-nəticə münasibətlərini öyrənir. Fəlsəfə varlığın dəyişməyən qatlarını, dəyişkənlik görüntüsü arxasındakı sabitliyi öyrənir. Bütün milli özünəməxsusluq imkanlarına baxmayaraq, fəlsəfə əsasən ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Çünkü başlıca məqsəd insanları (insan qruplarını) bir- birindən fərqləndirməkdən daha çox, ümumiyyətlə insanı, onun mahiyyətini, həyatın mənasını, dünya ilə münasibətini araşdırmaqdır. İnsanların öz arasındakı fərq fəlsəfi tədqiqatın sonrakı, diferensiallaşmış pilləsində üzə çıxır. Özünü dərk etmək istəyən insan, əlbəttə, öz fərdi (və milli) xüsusiyyətlərini də dərk etməyə çalışır. Lakin o, əvvəlcə insan ümumisini, insan varlığının səciyyəsini dərk etmək məcburiyyətindədir. Həm də ancaq bu ümumiləşmə səviyyəsindəki düşüncələr və tədqiqatlar bütün bəşəriyyət miqyasında əlaqələndirilə və ortaq məxrəcə gətirilə bilər. Məhz bu baxımdan Zərdüştün, Konfutsinin, Sokratın fikirləri ümumbəşəri səciyyə daşıdığı kimi Fərabinin, İbn Sinanın, Bəhmənyarın fəlsəfi tədqiqatları da ümumbəşəri məzmunludur. Bəzən fəlsəfə tarixi ayrı-ayrı xalqların fəlsəfi fikir tarixləri kimi (məsələn «qədim yunan fəlsəfəsi», «islam ölkələrində fəlsəfə», «klassik alman fəlsəfəsi» və s.) təsnif edilir. Lakin bunun heç bir elmi-metodolocu əsası yoxdur. Söhbət ancaq vahid ümumbəşəri fikir prosesinə hansı xalqın hansı dövrdə və nə kimi bir pay verməsindən, bu prosesdə nə dərəcədə fəal iştirakından gedə bilər ki, bu da «fəlsəfə tarixi»nin predmetinə aid olan məsələ deyil. Fəlsəfə tarixi ümumbəşəri fəlsəfi fikrin vahid bir proses kimi inkişaf yolunu əks etdirir. Təbiidir ki, ilk fəlsəfə tarixçiləri də məhz filosofların özləri olmuşlar. Platonun «Dialoq»ları, Aristotelin «Metafizika»sı onaqədərki fəlsəfi fikir haqqında məlumat verən, onların məğzini əks etdirən əsas mənbələr hesab olunur. Hələ antik dövrdə bəzi filosoflar daha çox məhz fəlsəfə tarixi üzrə ixtisaslaşmışdılar. Buna ən gözəl misal Diogen Laertski sayıla bilər. Plutarx əsasən tarixçi olsa da, həm də fəlsəfə tarixçisi idi. Azərbaycanda da fəlsəfi fikir tarixinə dair məlumatlar lap çoxdan, hələ orta əsrlərdən qələmə alınmışdı. Nizami Gəncəvinin «İsgəndərnamə» əsəri (xüsusən «İqbalnamə») bir sıra mühüm ümumbəşəri fəlsəfi ideyalar və dünya xalqlarının bir çox böyük filosofları haqqında məlumat verilməsi baxımından da olduqca əhəmiyyətlidir. Əlbəttə, Nizami peşəkar fəlsəfə tarixçisi deyildi, lakin onu Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|