Etnonim nədir və onlar necə yaranır?
Yunanca “etnos”(qəbilə, tayfa, xalq) və “onima” (ad)
sözlərindən ibarət olan
etnonim termini m üxtəlif etnik bir
likləri - millət, xalq, qəbilə, tayfa, nəsil anlayışını bildirir.
Etnos - təkcə müəyyən yerlərdə bir yerə yığılaraq m əskun
laşan, bəzi ümumi və fiziki cəhətləri özündə birləşdirən bir
qrup insan yığmı demək deyildir; o, həm də tarixin müəy
yən zaman süzgəcindən keçməklə öz etnik birliyini, digər
etnik qruplardan fərqli fərdi xüsusiyyətlərini şüurlu surətdə
dərk edən, bu xüsusiyyətləri dili, psixikası, mədəniyyəti ilə
öz admda (etnonimində) yaşadaraq qoruyan, sabitləşdirən
qəbilə, nəsil, tayfa, xalq, millətdir.
Etnosun formalaşması, birliyini qoruyub saxlaması
üçün vahid ərazi bütövlüyü və m əskunlaşm a vacib şərtlər
dəndir. Belə ki, hər bir etnosda onları başqalarından fərq
ləndirən cəhətlərin əmələ gəlməsi, müəyyənləşdirilməsi
üçün onların digər qrupdan olan insanlarla uzun müddətli
təmas və ünsiyyəti zəruridir. Bu isə insanların məskunlaş
dıqları ərazinin yalnız bütöv, toxunulmaz və sabit olduğu
təqdirdə mümkündür.
Qeyd etmək lazımdır ki, etnonimlərin təkamül prosesi
bu şəkildə gedir: inkişaf etmiş qəbilələrin birləşməsi
nəticəsində əvvəlcə dövlətlər, daha sonra isə xalqlar yara
nır. Əlbəttə ki, bu prosesin az müddətdə başa çatması qey
ri-mümkündür. Bunun üçün bir çox onillər, yüzillər, bəlkə
də minillər gərəkdir.
Etnonimlər
ilkin (daxili) və
ikinci (xarici) olmaqla iki
yerə bölünür: İlkin (daxili) etnonimlərə endoetnonim (yu
nanca “endon” - iç, ilk, daxili deməkdir), ikinci (xarici) et
nonimlərə ektoetnonimlər (yunanca “ektos” — xarici de
məkdir) deyilir.
Şəkər O RU СО VA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 106
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Endoetnonimıər etnosların özlərinə verdikləri ad,
ek-
toetnonimhr isə həmin etnoslara beynəlxalq aləm tərəfin
dən verilən addır. M əs.: ilkin türk etnonimlərindən
ar, men,
yun, şan, sak sözlərində
ku- kökü açar rolunu oynamış (bu
isə “ağ,işıqlı” mənalarını verir), eləcə də ikinci (xarici) et
nonimlərdən hesab olunan və beynəlxalq aləmdə
kuar {ka-
var), kuman, kuşan (
kusan),
kusak {kuçak, kıfçak, kıpçaq
kimi tanınan etnonimlər bu yolla yaranmışdır.
Müxtəlif qəbilələrin qanşığı nəticəsində yaranan et
nonimlər də olur. Bunlar iki ilkin (yəni, endoetnonimin) et
nonimin birləşməsindən əmələ gələnlərdir. Məs.:
as etnoni
mi
syun və
sun etnonimlərini özündə birləşdirməklə,
as-
suri>ussun>usun mürəkkəb etnonimini əmələ gətirmişdir.
Etnonimlər
xüsusi və
ümumi olmaqla da iki yerə bö
lünür. Belə ki, hər bir etnosun öz-özünü adlandırdığı etno
nim
xüsusi, bir neçə etnos adı altında beynəlxalq aləmdə
adlandırılan etnonim isə
ümumi hesab olunur. Məsələn,
türk etnonimi özündə bir çox türkdilli xalqları da birləşdir
diyindən
ümumi (ümumtürk) etnonim adlanır.
Ümumi etnonim etnosun xarici əlamətlərinə görə də
yarana bilər. Məs:,
şimal sakları (menlər) ağbəniz olduqları
və cənub etnosları nümayəndələrindən seçildikləri üçün
kıusak>kıfsak >kıpsak (yəni ağ saklar),
kıumeri>kumanlar
(yəni ağ menlər) ümumi statusunu qazanmışlar. M.Zəkiyev
yazır:“Etnik kökləri araşdırarkən hər bir etnosun xüsusi və
ümumi adlarını bir-birinə qarışdırmaq olmaz, çünki, tarixi
mənbələrdə eyni bir etnos həm xüsusi, həm də ümumi
adları (etnonimləri) ilə qeyd olunur”.1 Buradan belə qənaə-
1 www.vandex.ru. Nukus of the Net.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast, səhifə 107