ər kaplandı “adam qab sahibi oldu”,ar oğuzlandı “adam o ğ u z
oldu”, kəpəz uruğlandı “pambıq qoza tutdu” və s. M üasir q a
zax dilində də bu şəkilçi geniş şəkildə işlənir. Məs.: b u lttc w
“buludlanmaq”, payda/ая “faydalan”, arlan “utanmaq”, m a -
şıktan “adət etm ək”, batır/ая “cəsarət etmək”, kırıstan “ h ir s
lənmək”, iyelen “sahib olmaq”, meyir/ея “mərhəmət e tm ə k ” ,
borış/ая “borc almaq” və s.; qırğız: kapa/ая “kədərlənm ək” ,
can dan “canlanmaq”, niyetfen “niyətlənmək”, azapfan “ə z a b
çəkmək”, ir den “böyümək, iriləşmək”, ar dan “utanm aq”, c a -
şddan “yaşıllanmaq”,şat/ая “sevinmək, nəşələnmək”, ta m a k -
tan “yemək, qarın doyurmaq”, n amıs/ая “utanmaq, p isin ə
getmək” və s .1 Müasir noqay dilində bu şəkilçi -lanZ-len v a
riantlarında təzahür edir. Məs.: payda/ая “faydalan”, aşuvlaw
“acıqlan”, atlan “atlan”, уапк1ая “işıqlan”, bas/ая “b aşlan
maq”, suv/ая “sulanmaq”, оу/ая “fıkirlənmək, fikirli o lm aq ”
və s.1
2
III.
-laş//hş. Ə.Rəcəbli bu şəkilçini -la, -lə şəkilçisinin
derivatı, törəməsi hesab edir. Qədim Göytürk dilində bu şə
kilçi qeyri-məhsuldardır və cəmi iki söz əmələ gətirir: ö g (bi
lik) - ögləş (məsləhətləş), söz - sözləş (məsləhətləş). “Qeyd
etmək lazımdır ki, bu şəkilçini bütün hallarda sözdüzəldici
şəkilçi kimi qəbul etmək olmaz. -laş,-ləş o zaman bütöv söz
düzəldici şəkilçi qəbul edilə bilər ki, o, öz tərkib hissələrinə
-la,-lə və -ş morfemlərinə parçalanmasın” .3 Qazax: kömek/ey
“yardım etmək”, dostay “dostlaş”, pikir/e^ “fikirləş”, irgeles
“qonşu olm aq”, kezektes “yer dəyişdirmək”, eseptes “hesab
laşmaq”, sır las “birinə sirrini açmaq”, el des “barışmaq, anlaş
Q ətibə M ah m udova.Q ıpçaq qrupu tü rk dillərin də m orfoloji y o lla
s= = = = = = = _
__________ söz
y a r a d ıc ılığ ı
________________________________
1 Ö n e r M ustafa. B u g ü n k ü K ıp çak T ürkçesi. A nkara, 1998. səh.56.
г
Г р ам м а ти к а Н о гай ск о го язы ка. Ч еркесск-1973.с.208.
^R əcəbli, Ə .G ö y tü rk d ilin in m o rfologiyası. B akı-2002. s. 238.
Q ıpçaq qrupu tü rk dillərinin leksikası. səhifə 382
maq”, kezdes “karşılaşmaq, rast gəlmək” və s.; qırğız: salam-
daş “salamlaş”, duşfnanc/a^ “düşmən olmaq”, azar daş “dava
etmək”, dosfoy “dostlaş”, dengeeldeş “rəqabət etmək”, mo-
yundaş “qucaqlaşmaq”, coop/ay “söhbətləşmək”, borborcfoş
“mərkəzləşmək”,və s.
IV .
-a,-ə.Türk dillərinin bu qədim şəkilçisinin adlara
artırılaraq fel əmələ gətirdiyi faktından bəhs edən M.M.Mir-
zəliyeva türk və türkmən dillərində bu gün də işlənən uza=
felinin uz kökündən məhz bu yolla əmələ gəldiyini qeyd et-
mişdir:“...uza= feli uz sözünə -a şəkilçisinin artırılması ilə
əmələ gəlm iş düzəltmə feldir” 1. Mirzə Kazım bəy in fikrinə
söykənən alim müasir Azərbaycan dilində sadə fel kimi sa
bitləşmiş yaşa=, boşa= fellərinin də bu yolla əmələ gəldiyi
ni göstərərək yazır: “Getdikcə həmin şəkilçi (-a şəkilçisi -
Q.M.) artırıldığı sözün tərkibində daşlaşmış, vahid bir söz
kimi formalaşmışdır. Lakin yaşa= və boşa= fellərindən
fərqli olaraq, uza= feli müasir Azərbaycan dilində öz var
lığım qoruyub saxlaya bilməmişdir.”2
Göytürk dilində -a,-ə -şəkilçisi hərəkətin, vəziyyətin və
prosesin adım bildirən təsirsiz fellər, hərəkətin, prosesin əla
mətini ifadə edən təsirli fellər, hərəkətin, prosesin predmetini
ifadə edən təsirli fellər, hərəkətin aləti, materialı mənasını
ifadə edən təsirli fellər yaradır. Məs.: ata “adlandır”, yarlıka
“əmr et”, yaşa “yaşa”, sana “say”, sığı ta “sıtqa”, tilə “dilə”,
boşa “boşa” .
M .Kaşğarinin "Divanü-lüğət-it-türk” əsərində bu şəkil
çinin əsasən təkhecalı sözlərə artırılaraq həmin sözlərlə bağlı
AM EA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakt, 2012
1 M .M İrzəliy ev a. M ə n a növ şəkilçili fellərin etim o lo ji təh lili.T ü rk dillərin in
tarix i-m ü q ay isəli lek sikologiyası m əsələləri, 1 cild, B ak ı,2004, s. 173
2 Y enə orada.
Q ıp ç a q qru pu türk dillərinin leksikası. səh ifə 383
m üxtəlif mənalı sözlər yaratdığım görürük. Divanda b u ş ə k il
çinin -ı, i-, u-, ü, variantı da var. Məs.:yaza “yayladı”, ə r k i ş -
lağda yazadı “adam yayı qışlaqda keçirdi”, aşa “yedi”, a r a ş
aşadı “adam yemək yedi”, küçə “taladı, güclə “aldı”, tü n ə
“gecələdi”, baya “varlandı”, kinqw “genişləndi”, yəni “d o ğ
du”, urağut yənidi “qadın doğdu”, kam “qanadı” və s. B u ş ə
kilçinin nümunələrinə qədim qıpçaqcada və cağataycada d a
rast gəlinir. Qıpçaq: boşa, капа, oyna, yaşa və s. C ıg a ta y :
örte, orna, oyna, tona və s.1
M.Öner bu şəkilçinin işlənmə dairəsinin türk dilin d ə
getdikçə zəiflədiyini söyləyir. Lakin bununla belə bu şəkilçi,
demək olar ki, bütün türk dillərində işlənməkdədir. Q a za x :
ata “adlandırma”, deme “yardım etmək, dəstəkləmək”, jiy n a
“toplamaq”, oyna “oynamaq”, nıka “sıxışdırmaq”, aşa “y e
mək”, üste “əlavə etmək”, sıldıra “uğuldamaq” və s.; qırğız:
tişe “süd dişlərini tökmək”, közö “dəlmək,dəlik açmaq”, keze
“nişan almaq”, tünd “gecələmək”, küçö “qüvvətləndirmək”,
sana “saymaq”, omo “yerləşmək” və s.
Bu şəkilçinin -a/-e variantları qırğız, qazax dillərində
ortaqdır. Sadəcə olaraq dodaq ahənginin daha güclü olduğu
qırğız dilində bu morfoloji göstəricinin -o/-ö şəkillərinə daha
çox rast gəlinir. Müasir noqay dilində bu şəkilçinin -laJ-le
morfoloji göstəricisindən əmələ gəldiyi iddia edilir. Lakin
-la/-le şəkilçisinə nisbətən -a/-e şəkilçisi çox az işlənir. Əsa
sən də noqay dilində bu şəkilçi samitlə bitən isim köklərinə
artırılır. M əs.:ata “adlandırma”, aşa “yemə”, sana “sana”, tile
“dilə”, ota “atla”, капа “qana” və s. Müasir qaraqalpaq di-
Q ətibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu türk dillarinda m orfoloji y o lla
söz yaradıcılığı
___ _
1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.58.
2 Грамматика погайского языка.
Ч е р к е с с к - 1 9 7 3 .с . 2 0 7 .
Qıpçaq qrupu lilrk dillərinin leksikası. səhifə 384
lində bu şəkilçi -a//-e variantlarında reallaşır. Məs.: til - tile
“dilə”, orın -ormla “qarışdırıb əritmək, qarışdırmaq” və s.1
V.
-al,-əl,-L “Türk dillərinin ən qədim sözdüzəldici (fel-
düzəldici) şəkilçilərdən olsa da, -/, -al, -əl şəkilçisi göytürk di
lində az məhsuldardır. Abidənin mətnində bu şəkilçi ilə dü
zəlmiş cəmi 4 söz mövcuddur. Abidələrin dilində bu şəkilçi
vasitəsilə adlardan (sifət və saylardan) müəyyən bir keyfiy
yət, əlamət, kəmiyyət əldə etmək, hala,vəziyyətə keçmək mə
nası ifadə edən təsirsiz fellər yaradır. Məs.: tüzəl “düzəl”, tir//
“diril”, arıl “arıqla”, ükwl “çoxal”.2 Qazax, qırğız dillərində
işlənən isimlərdən təsirsiz fellər yaradan və qeyri-ınəhsuldar
olan bir şəkilçidir. Dil tarixində bu şəkilçinin nümunələrinə
az rast gəlinir. Qədim türkcə: çavıl “məşhur olmaq”, koya/
“dərinləşmək”, tusul “faydası toxunmaq”,yoka/ “yox olmaq”;
qıpçaqcada: yoka/ “yox olmaq”, yinçge/ “incəlmək” və s.;
cığatavcada: aza/, ona/ “xəstəlikdən qurtulmaq”, kar şul “qar
şılamağa getmək”, sag al “sağalmaq, sağlığına qovuşmaq”;
qazax: jo g al “yox olmaq, qeyb olmaq”, suva/ “suyu quru
maq”, on al “düzəlmək, doğrulmaq” və s.; qırğız: cogol “yox
olmaq, qeyb olmaq”, onol “düzəlmək” və s.
Çox az işlənən bu şəkilçinin -/ şəkli qazax və qırğız dil
lərində ortaqdır. Fəqət yalnız qırğız dilində yardımçı sait kimi
-u, -ü- saitlərini də ala bilər. Yəni qırğız dilində -/ şəkilçisinin
-lu,-lü variantına da rast gəlinir. /- şəkilçisinin qədimdən bəri
saitlə birləşmiş şəkli olan -al,-el variantları da qazax və qırğız
dillərində işlənməkdədir. Bu iki dil arasında yenə də qırğız
dili fərqlənir. Çünki qırğız dilində -al, -el şəkilçisinin -ol,-öl
variantları da mövcuddur.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 Грамматика погайского языка. Черкесск-1973.с.308.
! Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 245.
Q ıp ç a q q ru pu türk dillərinin leksikası. səh ifə 3 8 S
Dostları ilə paylaş: |