X IV . -n//-ın,-in.-un,-ün. Tarix boyunca, az da olsa, nü
munələri görünən bir şəkilçidir. Qədim türkçə: tüt ün “tütün”,
es/я “yel, külək” və s. Çığatayca: çakm “işıq, parıltı”, как»
“saysız, çox”, yağm “yağmur”, tügım “düyün” və s.; qədim
qıpçaqca: biçin “əkin biçilməsi”, kel/и “gəlin”, tık/я “loxma”
və s. Müasir qırğız dilində digər qıpçaq dillərindən fərqli ola
raq bu şəkilçinin -an,-en- variantları da görülməkdədir. Məs.:
kı raan “çevik” (quş, pişik haqqında deyilir), bula an “talan”,
çqaan “tanınmış”, cıqaan “axar suyun qıvrıldığı, başqa səmtə
axdığı yer”, şileen “tədbir” və s .‘. Qazax: iulw “ömürlük”,
korqrm “qala, kurqan”, jasırw “gizli”, ju g /и “boşqabda ye
m ək qahntısı”, tıqm “tıxac”, savm “süd verən heyvan”, aqw
“axın” və s.; qırğız: eg in “əkin”, caan “yağmur”, tepsöön/я
“ayaq altı, çoxgəzilən yer”, ürk ün “təlaş, panika” və s. Bu
morfoloji göstərici müasir noqay dilində -ın,-in- variantların
dadır. Məs.: uz/и “uzun”, yasırm “sirli, gizli”, yayın “yayıl
m ış” və s.1
2 N. A.Baskakov bu şəkilçinin -qın,-qin// -kin, -kin
morfoloji göstəricisinin fonetik inkişafı nəticəsində əmələ
gəldiyini yazır.3 Məsələn, eq/я “əkin”, djyın “yığın”, kel/и
“gəlin”, suvsm “içki”, şıqzn “çıxar, xərc” və s.
XV. -mıs/Amis. Qədim türk dili dönəmindən müxtəlif
türk ləhcələrində işlənmişdir. Bəzi alimlər onun ilkin forma
sının -bış/-biş olduğunu ehtimal edirlər.4 1
2
Müasir qazax dilin
də -mış/Amiş- variantının yanında bu dil üçün spesifik olan -
ş>-s dəyişməsinə uyğun olaraq-mı,y/-mi.v- variantı da möv
Q alibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu türk dillərində m o rfo lo jiy o lla
______________________
söz yaradıcılığı
______________________________
1 Ö n e r M ustafa. B ugünkü K ıpçak Türkçesi. A nkara, 1998. səh .92
г
Г р ам м ати ка Н огай ского язы ка. Ч ер к есск -1973, s.55.
3 Б аскако в.Н .А . К аракалп акски й язык. Ч асть 11, М о с к в а-1952.с.398.
4 S ereb ren n ik o v . В. А . , H acıyeva. N. Z. T ü rk dillərinin m üqayisəli tarixi
qram m atikası. B akı-2002. S. 291.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 374
cuddur. Müasir qırğız dilində isə dodaq ahənginə uyğun ola
raq bu şəkilçi dörd cür yazılan -mış//-miş-/muş/-müş- şəklində
reallaşır.1 qazax:Ьо1иш “varlıq, mövcudiyyət”, tnrmıs “həyat,
yaşama”, kılmıs “günah, əhlaqsız davranış”, jazmıs “taleh,
yazı”; qırğız: kilmiş “cinayət”, kömüş “yenilik, yeni şey”,
tuşamış “buxov”, kıdırmzş “səyyar işçi” və s. Bu formal
əlamət qaraqalpaq dilində -mıs,-mis-,mış,-miş variantlarında
dialektlərdə işlənir:yem/ş, tur mıs “həyat”, yazmış “tale” və s.
XV I. -апак/Аэпзк. Qədimdən bəri türk ləhcələrində
çox az işlənən bu şəkilçinin müasir qıpçaq dillərində də iş
lənmə dairəsi dardır. Lakin tədqiq etdiyimiz dillərdə bu
şəkilçi vasitəsi ilə düzəlmiş düzəltmə sözlər az da olsa vardır.
Qazax: suqапак “arsız, gözü ac”, şukапак” çox da dərin ol
mayan çuxur”, şıq апак “su kanalı”; qıpçaq: kabanak “dişlə
yən it”, kaçanak at “qaçağan at”, tebenek “təpikləyən hey
van” və s.
X V II. -ga/Ase. Qədimdən bəri qeyri-məhsuldar bir şə
kilçi sayılır. Qədim türkçə: bilge “hakim”, kıs^a “qısa”; cığa-
tayca: kıs£a “qısa”, yumurtka “yumurta”; qədim qıpçaqca:
bilge “alim”, kavurqa “taxıl qovurğası”, süpürge-sipirge “sü
pürgə” . Müasir qazaxca: janka “tilişkə, taxta parçası”, Шка
“sap, qulp”; qırğızca: ulaqa- irege “çadırda qapı ağzında
yer”, tötöqö “keçədən bəzək əşyası” və s.2
X V III. -ma, -mə-/Aba,-be/Apa,-pe. Bu şəkilçisi fel kök
lərindən isim düzəldən, mənşəyi qədim dövrlərə gedib çıxan
şəkilçi morfemdir. Müasir Azərbaycan dilində -ma, -mə şə
kilçisi vasitəsilə düzəlmiş bir sıra sözlər vardır ki, onların
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.92.
2 Yenə orada s.94.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 375
yaranması və inkişafı uzun bir dövr tələb etmişdir. Məs.: süz
mə, bağlama, dolma, bozartma və s.
A.N.Kononov, N.K.Dmitriyev, S.Cəfərov, H.Mirzəza-
də, M.Ergin və başqaları isim düzəldən -ma, mə- şəkilçisinin
-maq, mək məsdər şəkilçisi ilə eyni mənşədən olması fikrini
irəli sürmüşlər. “Bizcə, bir tərəfdən həmin şəkilçinin ancaq
fel köklərinə bitişməsi, digər tərəfdən yenə onun tam forması
olan -maq,-mək şəkilçisinin isim əmələ gətirməsi, ismə ya
xınlaşması həm -ma, -mə, həm də -maq,-mək formal əlamət
lərinin bir mənşədən olduğunu təsdiq etməyə əsas verir. Bu
gün dilimizdə işlənən “çaxmaq, yemək, basmaq və ya isitmə,
büzmə və s. sözlər hər iki vəziyyətdə düzəltmə isimlər kimi
izah edilir.” *
1 Daha sonra H.Mirzəzadə qeyd edir ki, “-ma,-
mə” şəkilçisi XVIII əsrdən sonra daha məhsuldar olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərindən isə bu şəkilçinin sözyaratma qabiliy
yəti artmışdır.
Qıpçaq qrupu türk dillərində bu şəkilçi isim və sifət ki
mi işlənən düzəltmə sözlərdə rast gəlinir. Bu morfoloji göstə
rici qədim türk dilində ən çox düzəltmə sifətlər yaratmışdır.
M.Onər bu şəkilçi ilə düzəlmiş nümunələrin tarix boyu müx
təlif ləhcələrdə görüldüyünü söyləyir.2
Cığatayca: as ma, bas ma, çekme, çiz me, egme “əyri”,
qovurma, süz mə və s.; qıpçaqca: it me, Ysama, kıy ma, sür me,
süzme, yaxma və s. Müasir qazax dilində bu şəkilçi -ma//-me
variantlarında işlənsə də, onun qazax dilinə xas xüsusi bir va
riantı da mövcuddur. “Şəkilçi saitlə və -!,-r,-v,-y- samitləri
ilə bitən kök və başlanğıc formalarına -ma//-me; cingiltili
samitlə bitən bütün digər kök və başlanğıc formalarına -ba//-
Q əlibə M ahmudova. Qıpçaq qrupu türk dillərində m orfolojiyolla
_____________________
söz yaradıcılığı
_____________________________
1 Mirzəzadə 11.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1980.S.61.
1
Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. səh.73.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 376
be, nəhayət, kar samitlərlə bitən kök və başlanğıc formalarına
isə -pa//-pe şəklində əlavə olunur” 1,qırğız dilində isə bu
şəkilçinin -та/-те/-то/-mö variantları işlənir. Müasir qıpçaq
qrupu türk dillərində şəkilçi bu nümunələrdə görünür:
Qazax.ilme, suvırma “siyirmə, çəkməcə”, minbe “səhnə,
kürsü”, jarmö “yarma”, katılma “nazik yuxa”, bölme “otaq”,
baspa “m ətbəə”, köşpe “köç”, böspe “boş və yalan söz
söyləyən”, kirispe “giriş” və s.; qırğız: boyoто “boyanmış,
saxta”,
süzm ö
“süzmə”, münözdömö
“təsvir”,
sız ma
“cizilmiş”, tuumö “doğma”, astlwö “asma”, katırwa “çörəyin
bir növü”, aylanma “girdab” və s.
Müasir noqay dilində bu morfoloji göstəricinin-ma/-
me,-ba/-be,-pa/-pe- variantları işlənir. Bu sözdüzəldici şəkilçi
noqay dilində məhsuldar şəkilçi sayılır. Məs.: bol те “otaq”,
anlatma “anlatm a”, suzbe “süzmə”, berkitpe “bərkitmə”, kay-
tarma “təkrar” və s.2 Qaraqalpaq dilində -ma,-me/-ba,-be/-
pa, -pe variantlarında işlənir. Məs.:baş/?a “çap”, kispa “spaz-
ma”, atışpa “atışm a”, körkezbe “sərgi” və s. Müasir altay di
lində sözü gedən morfoloji göstərici -та/-те, -ba/-be, -pa/-pe
variantlrinda reallaşır. Məs.: jıldırma “sürgü, siyirtmə, rəzə”
və s.
B.Serebrennikovun fikrincə, əvvəlcə bu şəkilçinin -pad
-pə forması olmuşdur. Sonralar “p " samiti "b ” samitinə keç
miş və -ba//-be forması törəmişdir. Bu formalar Sibir türklə
rinin dillərində daha çox saxlanmışdır: /n/r-bükmək felindən
şor dilində “purba" üzük, sözür “sürümək” morfemindən al
tay dilində sözürbe “tor” sözü yaranmışdır. Pa//-pe şəkilçisi
nə qazax və noqay dillərində də rastlanır. Kos “qarışdırmaq”
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəii leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara, 1998. s.74.
! Грамматика Ногайского языка Черкесск-1973.с. 119.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 377
Dostları ilə paylaş: |