Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

X IV .  -n//-ın,-in.-un,-ün.  Tarix boyunca,  az da olsa,  nü­
munələri  görünən  bir şəkilçidir.  Qədim  türkçə:  tüt ün  “tütün”, 
es/я  “yel,  külək”  və  s.  Çığatayca:  çakm  “işıq,  parıltı”,  как» 
“saysız,  çox”,  yağm  “yağmur”,  tügım  “düyün”  və  s.;  qədim 
qıpçaqca:  biçin  “əkin  biçilməsi”,  kel/и  “gəlin”,  tık/я  “loxma” 
və  s.  Müasir qırğız dilində digər qıpçaq dillərindən fərqli  ola­
raq bu şəkilçinin -an,-en- variantları da görülməkdədir.  Məs.: 
kı raan  “çevik”  (quş,  pişik  haqqında  deyilir),  bula an  “talan”, 
çqaan “tanınmış”, cıqaan “axar suyun qıvrıldığı, başqa səmtə 
axdığı  yer”,  şileen  “tədbir”  və  s .‘.  Qazax:  iulw  “ömürlük”, 
korqrm  “qala,  kurqan”,  jasırw  “gizli”,  ju g /и  “boşqabda  ye­
m ək  qahntısı”,  tıqm  “tıxac”,  savm  “süd  verən heyvan”,  aqw 
“axın”  və  s.;  qırğız:  eg in  “əkin”,  caan  “yağmur”,  tepsöön/я 
“ayaq  altı,  çoxgəzilən  yer”,  ürk ün  “təlaş,  panika”  və  s.  Bu 
morfoloji  göstərici  müasir noqay  dilində  -ın,-in- variantların­
dadır.  Məs.:  uz/и  “uzun”,  yasırm  “sirli,  gizli”,  yayın  “yayıl­
m ış” və s.1
 2  N. A.Baskakov bu şəkilçinin -qın,-qin//  -kin,  -kin 
morfoloji  göstəricisinin  fonetik  inkişafı  nəticəsində  əmələ 
gəldiyini  yazır.3  Məsələn,  eq/я  “əkin”,  djyın  “yığın”,  kel/и 
“gəlin”, suvsm “içki”, şıqzn “çıxar, xərc” və s.
XV.  -mıs/Amis.  Qədim  türk  dili  dönəmindən  müxtəlif 
türk  ləhcələrində  işlənmişdir.  Bəzi  alimlər  onun  ilkin  forma­
sının  -bış/-biş  olduğunu  ehtimal  edirlər.4 1
 2
 Müasir qazax  dilin­
də  -mış/Amiş-  variantının  yanında  bu  dil  üçün  spesifik  olan  - 
ş>-s  dəyişməsinə  uyğun  olaraq-mı,y/-mi.v-  variantı  da  möv­
Q alibə  M ahm udova.Q ıpçaq  qrupu  türk dillərində  m o rfo lo jiy o lla
______________________
söz yaradıcılığı
______________________________
1  Ö n e r M ustafa.  B ugünkü  K ıpçak Türkçesi.  A nkara,  1998.  səh .92
г
 Г р ам м ати ка Н огай ского  язы ка.  Ч ер к есск -1973, s.55.
3  Б аскако в.Н .А .  К аракалп акски й   язык.  Ч асть  11,  М о с к в а-1952.с.398.
4  S ereb ren n ik o v .  В.  А . ,  H acıyeva.  N.  Z.  T ü rk  dillərinin  m üqayisəli tarixi 
qram m atikası.  B akı-2002.  S.  291.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 374
cuddur.  Müasir  qırğız  dilində  isə  dodaq  ahənginə  uyğun  ola­
raq bu şəkilçi dörd cür yazılan -mış//-miş-/muş/-müş-  şəklində 
reallaşır.1 qazax:Ьо1иш “varlıq,  mövcudiyyət”,  tnrmıs “həyat, 
yaşama”,  kılmıs  “günah,  əhlaqsız  davranış”,  jazmıs  “taleh, 
yazı”;  qırğız:  kilmiş  “cinayət”,  kömüş  “yenilik,  yeni  şey”, 
tuşamış  “buxov”,  kıdırmzş  “səyyar  işçi”  və  s.  Bu  formal 
əlamət  qaraqalpaq  dilində  -mıs,-mis-,mış,-miş  variantlarında 
dialektlərdə işlənir:yem/ş, tur mıs “həyat”, yazmış “tale” və s.
XV I.  -апак/Аэпзк.  Qədimdən  bəri  türk  ləhcələrində 
çox  az  işlənən  bu  şəkilçinin  müasir qıpçaq  dillərində  də  iş­
lənmə  dairəsi  dardır.  Lakin  tədqiq  etdiyimiz  dillərdə  bu 
şəkilçi  vasitəsi  ilə düzəlmiş düzəltmə  sözlər az da olsa vardır. 
Qazax:  suqапак  “arsız,  gözü  ac”,  şukапак”  çox  da  dərin  ol­
mayan  çuxur”,  şıq апак “su  kanalı”;  qıpçaq:  kabanak  “dişlə­
yən  it”,  kaçanak  at  “qaçağan  at”,  tebenek  “təpikləyən  hey­
van” və s.
X V II.  -ga/Ase.  Qədimdən  bəri  qeyri-məhsuldar  bir  şə­
kilçi  sayılır.  Qədim türkçə:  bilge  “hakim”, kıs^a “qısa”;  cığa- 
tayca:  kıs£a  “qısa”,  yumurtka  “yumurta”;  qədim  qıpçaqca: 
bilge  “alim”, kavurqa “taxıl qovurğası”,  süpürge-sipirge “sü­
pürgə” .  Müasir  qazaxca:  janka  “tilişkə,  taxta  parçası”,  Шка 
“sap,  qulp”;  qırğızca:  ulaqa-  irege  “çadırda  qapı  ağzında 
yer”, tötöqö “keçədən bəzək əşyası” və s.2
X V III.  -ma,  -mə-/Aba,-be/Apa,-pe.  Bu şəkilçisi  fel kök­
lərindən  isim  düzəldən,  mənşəyi  qədim  dövrlərə  gedib  çıxan 
şəkilçi  morfemdir.  Müasir  Azərbaycan  dilində  -ma,  -mə  şə­
kilçisi  vasitəsilə  düzəlmiş  bir  sıra  sözlər  vardır  ki,  onların
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 Öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.92.
2 Yenə orada s.94.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  səhifə 375

---

yaranması  və  inkişafı  uzun bir dövr tələb etmişdir.  Məs.:  süz­
mə,  bağlama,  dolma,  bozartma  və s.
A.N.Kononov,  N.K.Dmitriyev,  S.Cəfərov,  H.Mirzəza- 
də,  M.Ergin və  başqaları  isim  düzəldən  -ma,  mə-  şəkilçisinin 
-maq,  mək  məsdər  şəkilçisi  ilə  eyni  mənşədən  olması  fikrini 
irəli  sürmüşlər.  “Bizcə,  bir  tərəfdən  həmin  şəkilçinin  ancaq 
fel  köklərinə  bitişməsi,  digər tərəfdən yenə onun tam  forması 
olan  -maq,-mək  şəkilçisinin  isim  əmələ  gətirməsi,  ismə  ya­
xınlaşması  həm  -ma,  -mə,  həm  də  -maq,-mək formal  əlamət­
lərinin  bir  mənşədən  olduğunu  təsdiq  etməyə  əsas  verir.  Bu 
gün dilimizdə  işlənən “çaxmaq,  yemək,  basmaq  və ya   isitmə, 
büzmə  və  s.  sözlər  hər  iki  vəziyyətdə  düzəltmə  isimlər  kimi 
izah  edilir.” *
 1  Daha  sonra  H.Mirzəzadə  qeyd  edir  ki, “-ma,- 
mə”  şəkilçisi  XVIII  əsrdən  sonra  daha  məhsuldar  olmuşdur. 
XX  əsrin  əvvəllərindən  isə  bu  şəkilçinin  sözyaratma qabiliy­
yəti  artmışdır.
Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində  bu  şəkilçi  isim  və  sifət  ki­
mi  işlənən düzəltmə sözlərdə  rast gəlinir.  Bu morfoloji  göstə­
rici  qədim  türk  dilində  ən  çox  düzəltmə  sifətlər  yaratmışdır. 
M.Onər bu  şəkilçi  ilə  düzəlmiş nümunələrin tarix boyu müx­
təlif ləhcələrdə görüldüyünü söyləyir.2
Cığatayca:  as ma,  bas ma,  çekme,  çiz me,  egme  “əyri”, 
qovurma,  süz mə  və  s.;  qıpçaqca:  it me,  Ysama,  kıy ma,  sür me, 
süzme,  yaxma  və  s.  Müasir qazax  dilində  bu  şəkilçi  -ma//-me 
variantlarında işlənsə də,  onun qazax dilinə xas xüsusi  bir va­
riantı  da  mövcuddur.  “Şəkilçi  saitlə  və  -!,-r,-v,-y-  samitləri 
ilə  bitən  kök  və  başlanğıc  formalarına  -ma//-me;  cingiltili 
samitlə  bitən bütün  digər  kök və başlanğıc  formalarına -ba//-
Q əlibə  M ahmudova. Qıpçaq  qrupu  türk  dillərində m orfolojiyolla
_____________________
söz yaradıcılığı
  _____________________________
1 Mirzəzadə  11.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası.  Bakı,  1980.S.61.
1
 Öner Mustafa. Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh.73.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikasu səhifə 376
be,  nəhayət,  kar samitlərlə bitən kök və başlanğıc  formalarına 
isə  -pa//-pe  şəklində  əlavə  olunur” 1,qırğız  dilində  isə  bu 
şəkilçinin  -та/-те/-то/-mö  variantları  işlənir.  Müasir qıpçaq 
qrupu  türk  dillərində  şəkilçi  bu  nümunələrdə  görünür: 
Qazax.ilme,  suvırma  “siyirmə,  çəkməcə”,  minbe  “səhnə, 
kürsü”, jarmö  “yarma”,  katılma  “nazik  yuxa”,  bölme  “otaq”, 
baspa  “m ətbəə”,  köşpe  “köç”,  böspe  “boş  və  yalan  söz 
söyləyən”,  kirispe  “giriş”  və  s.;  qırğız:  boyoто  “boyanmış, 
saxta”, 
süzm ö 
“süzmə”,  münözdömö 
“təsvir”, 
sız ma 
“cizilmiş”,  tuumö “doğma”,  astlwö “asma”,  katırwa  “çörəyin 
bir növü”,  aylanma “girdab” və s.
Müasir  noqay  dilində  bu  morfoloji  göstəricinin-ma/- 
me,-ba/-be,-pa/-pe-  variantları  işlənir.  Bu sözdüzəldici şəkilçi 
noqay  dilində  məhsuldar  şəkilçi  sayılır.  Məs.:  bol те  “otaq”, 
anlatma “anlatm a”,  suzbe  “süzmə”,  berkitpe  “bərkitmə”,  kay- 
tarma  “təkrar”  və  s.2  Qaraqalpaq  dilində  -ma,-me/-ba,-be/- 
pa,  -pe  variantlarında  işlənir.  Məs.:baş/?a  “çap”,  kispa  “spaz- 
ma”,  atışpa “atışm a”,  körkezbe “sərgi”  və  s.  Müasir altay  di­
lində  sözü  gedən  morfoloji  göstərici  -та/-те, -ba/-be, -pa/-pe 
variantlrinda  reallaşır.  Məs.:  jıldırma  “sürgü,  siyirtmə,  rəzə” 
və s.
B.Serebrennikovun  fikrincə,  əvvəlcə  bu  şəkilçinin  -pad 
-pə  forması  olmuşdur.  Sonralar  “p  "  samiti  "b ”  samitinə keç­
miş  və  -ba//-be  forması  törəmişdir.  Bu  formalar  Sibir türklə­
rinin  dillərində  daha  çox  saxlanmışdır: /n/r-bükmək  felindən 
şor  dilində  “purba"  üzük,  sözür  “sürümək”  morfemindən  al­
tay  dilində  sözürbe  “tor”  sözü  yaranmışdır.  Pa//-pe  şəkilçisi­
nə  qazax  və  noqay  dillərində  də  rastlanır.  Kos  “qarışdırmaq”
AMEA  Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəii leksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 öner Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  s.74. 
!  Грамматика Ногайского  языка  Черкесск-1973.с. 119.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 377

---