Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

də  bu  morfoloji  göstərici  -ım//-im,-m  variantlarında  işlənir. 
Məs.:  ölüm “ölüm ” .1
III.  -s//-ı$J/-isJ/-usJ/-ü$.Hərəkəti  adlandırmaq  üçün  iş­
lədilən bu şəkilçi qədim  türk dönəmindən bu günə qədər türk 
dillərində  görülməkdədir.  Qədim  türkcə:  uruş  “savaş”,  kü sü ; 
“arzu,  istək”,  busu;  “kədər”,  sığış  “sıxıntı”,  tegiş  “təm as”  və 
s;  qədim qıpçaqca:  olturaş “oturuş”,  uruş  “vuruş”,  okşaş  “ox­
şarlıq” və s.;  cığatavca:ohsas'  “bənzərlik”,  çırma;  “qarm aşıq”, 
bakıy,  окну  soruş və s.  Müasir qazax dilində ənənəvi hal  alan 
və  bu  dilə  xas  -ş>-s  səs  dəyişməsinə  uyğun  olaraq  bu  dildə 
şəkilçinin  -s-  variantı  da  işlənir.  Qazax :avkay “mücadilə”,  ta ­
las  “mübahisə”,  jLiginis  “rica,  arzu”,  tuvı.v  “qardaş”,  batı 
“qərb”,  tarns  “tanış”,  kelı's  “anlaşma”,  jür/s  “gəzinti”  və  s.; 
ciırğız:sogaş  “savaş”,  ok uş  “təhsil”,  süylöş  “danışıq,  söylə­
m ə”,  atkarıhş  “bacarma,  icra  etmə”,  olturuş  “oturuş”  v ə  s. 
M üasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -ış/-iş  variantlarında  işlənir. 
Məs.;  kuvaıy  “otrada”,  korkını;  “qorxunc”,  “yazığı  gəlmək”, 
tayan/; “dayaq”,  uyanı; okiniş “qaşov, skrebok” və s.3
 2.  Qara- 
qalpaq :yotimş “xahiş” və s.
IV .  -k //-ık j/-ik j/-ıtk j/-ü k .  Fellərin  sonuna  artırılaraq 
vəziyyəti  təsvir  edən  isinilər  düzəldən,  çox  növlü  əşya  adları 
yaradan bu şəkilçi tarix boyu türk dillərində aktiv bir m övqe­
yə  malik  olmuşdur.  Qədim  türkcə:  anuk  “hazır”,  közünük 
“pəncərə”,  bank  “m al”,  yanlnk  “yanlış”,  süzük  “təmiz”,  teğ- 
\ük “kor”  və  s.;  qədim  qıpçaqca:  bitik “yazı”,  ırgak “çengel”, 
mak  “dost”,  ayık,  açık,  yıkzk,  sınwk  və  s.;  cığatayca:  bölük, 
kara к “dost”, açwk,  artuk,  üzük “qopmuş, parçalanış ip” və s.  .
Qatiba M ahm udova. Q ıpçaq  qrupu tü rk dillarinda  m o rfo lo jiyo lla
______________________
söz  yaradıcılığı
_______________________________
1  h ttp ://w w w .p h ilo lo g y .ru /lin g u istics4 /b a sk a k o v -9 7 .h tm
2 Г р а м м а т и к а  Н о гай ск о го   я зы к а.  Ч е р к е сс к -1973,  s.l  17.
3  Ö n e r M u sta fa.  B u g ü n k ü   K ıp çak  T ürkçesi.  A n k ara,  1998.  səh.79.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası.  salt i f  а 366
Tarixən çox  fəal  olan bu  şəkilçi  bugünkü müasir qıpçaq 
qrupu türk dillərində də  fəaldır.  Şəkilçi m üasir qazax  dilində 
-ık,-ik- şəklində, qırğız dilində isə  -ık,-ik,  -u k -ü k  variantların­
da  reallaşır.  Qazax:tarak  “daraq”,  sızık “cizgi”,  tilek  “dilək”, 
bölı'k  “bölük”,  öksik  “hıçqırtı” ,  aşık  “açıq” ,  tunzk  “şəffaf’, 
surak “sual” ,  tösek  “döşək”,  karmak  “qarmaq”  və  s.;  qırğız: 
teş/k “deşik”,  kaçık  “uzaq”,  cırtık  “yırtıq”,  tunuk “duru,  şəf­
fa f’,  aykırık  “bağırma,  hayqırtı”  və  s.  M üasir  noqay  dilində 
bu  şəkilçi  -ıkf-ik-  variantlarında  təzahür  edir.  Məsələn,  tesik 
“deşik” ,  kışkırık “qışqırıq”,  tırtzk “ səpki”,  katık “qatıq”,  kilik 
“qılıq” 1.  Q araqalpaq:  tilek  “dilək”,bakirik  “bağırtı”,  kışkırık 
“qışqırıq”,  oy ık  “oyuq”,  emizı'k  “əmzik”,  aşık  “açıq”,  tinik 
“sakit,  dinc” və s.  A ltay:  tarak “daraq”
V. 
-ak,  -ek. Y uxanda bəhs  edilən -k-  şəkilçisinə nisbətən 
bu  şəkilçinin  tarix  boyu  az  nümunələri  görünməkdədir.  Fel­
lərdən  əşya  adları  düzəltməyə  xidmət  edir.  Qədim  türkcə: 
biçek “bıçaq” ;  cığatayca:  bölek  “parça”,  kesek “qurumuş  pal­
çıq parçası”,  kötek “sopa”; qədim qmçaqca:kışkırak “bağırtı”, 
korkak, kuçak və s.  Bu şəkilçinin müasir qırğız dilində dodaq 
ahənginə  uyğun  olan  -ak//-ek variantı  ilə  yanaşı,  -ok//-ök va­
riantı  da  görünür: qazax:  pışak  “bıçaq”,  kork ak,  töşek,  kesek 
və  s.;  qırğız:  konok  “qonaq”,  töşek  “döşək”,  turak  “dayana­
caq”,  bıçak,  ötök  “dağ  ətəyində  çuxur”,  catak  “gecələnəcək 
yer” ,  şuudurak  “xışıldayan  və  s.  M üasir  noqay  dilində  bu 
şəkilçi  -ak/-ekJ-k variantlarında  işlənir və  qeyri-məhsuldar sa­
yılır.  Məs.:  karmuk “qarmaq”,  kur ek “kürək”, tımak “dırnaq”, 
tayak “dayaq”,  tilek “dilək” və s.2 Qaraqalpaq dilində  -ak,  -ek 
şəklində  işlənir:  korkaka  “qorxaq”,  kona k  “qonaq” ,  turak
АМЕЛ Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dillari şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsalalari, III c., Bakı,  2012
1 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s. 117
2  Yenə orada,  s.  118 
______
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 367

---

Q əlibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu  türk  dillərində m o rfo io jiy o lla
_____________________
söz  yaradıcılığı
_______________________
“yaşayış  məskəni”,  orak  “oraq”  və  s.  Altay  dilində  -akJ/ -ek 
variantlarında işlənir:  biçi£ “kitab”, tarak “daraqlı, dişli” və s.
VI.  -qı//-Qİ//-kı//-ki.  Qədim  türkçədə  -gu/-gü  şəklində 
söz  yaradıcılığında iştirak etmişdir:  bıçgu  “bıçaq”,  işlegü  “iş­
ləmə”,  kedgü  “libas”,  kurtulgw  “xilas  etmək,  qurtulmaq”  və 
s .1  Bu  şəkilçi  türk  dilinin  sonrakı  dönəmlərində  samit  ahən­
ginə uyğun olaraq  -gu/-gü;  -ku/-kü şəkillərində öz missiyasını 
davam  etdirmişdir.  Çıgatayca:  algw-bdn/w  “alış-veriş”,  içkü, 
пуки,  yar qu  “qərar”;  qıpçaqca:  kı\qu  “əhlaq”,  s e \q ü   “sevgi” 
və s.  Qazax:  sıpırgı “süpürgə”,  süzgi  “süzgəc”, aşıtkı  “maya”, 
jamılgı  “örtü”,  uyıtkı  “ayran  mayası”,  buralqı  “başıboş  kö­
pək”  və  s.;  qırğız:  açıtkı  “maya”,  uyutku  “qatıq  mayası”,  ta- 
ralqı  “üzəngi  qayığı”,  mingi  “yük  heyvanı”,  süzü  “sıx  dişli 
daraq”  və  s.1
 2 3
 Müasir  noqay  dilində  bu  şəkilçi  -qı/-qi/-kı/-ki- 
variantlarında  işlənir.  Məs.:  keşki  “gecəki”,  kısfo  “qışdakı”, 
yazqı  “yaydakı”,  tunequm//  “dünənki”,  bıltırç/  “bildirki”,  er- 
tenqi “ertəki” və s.3 Oaraqalpaq dilmdərtiykarq/ “əsaslı” ,  tıs/n 
“xarici”,  astkı  “aşağıkı”,  aldındı  “qabaqkı”,  sonqı  “sonuncu”, 
kısfo  “qışdakı”  və  s.4 Altay  dilində  bu  şəkilçi  -kı//-ki  variant­
larında işlənir.  Məs.:  suskı “parç”.
VII.  -gıç,-giç//kıç,-kiç.  Bu  şəkilçiyə  qədim  türk  dilində 
rast  gəlinmir.  “Çığatay  və  Qıpçaqcada  bəzi  əşya  adlarında 
gördüyümüz  -guç//-güç  şəklçisinin  ən  qədim  olduğu  və  -guç 
<-gu-çı  şəklindən  yarandığı  ehtimal  oluna  bilər”5.  Çıgatayca: 
çatlagwç  “saqqız”,  saraguç  “sarıq”,  süzgüç  “süzgəç”  və  s.; 
qıpçaqca:  olturgwç  “kreslo”,  açkuç  “açar”,  bıçkuç  “dərzi qay-
1 Öner Mustafa.  Bugünkü  Kıpçak Türkçesi.  Ankara,  1998.  səh. 81
2 Yenə orada,  s.82.
5 Грамматика Ногайского  языка.  Черкесск-1973, s. 139.
4  Баскаков.Н.А.  Каракалпакский язык.  Часть  11, Москва-1952 с. 196.
3  ö n e r Mustafa.  Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara,  1998.  səh.83.________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 368
çısı”  və  s.  Şəkilçinin  -gıç,-giç-,  kıç,-kiç-\ariantları  qazax  və 
qırğız  dillərində  işlənir.  Yalnız  qazax  dilində  -ç>-ş  əvəzlən­
məsi  nəticəsində  şəkilçi  -giş,-giş,-kiş,-kiş-  şəklini  almışdır. 
Qırğızcada  isə  dodaq  ahənginə  uyğun  olaraq  -guç, -güç, - kuç, 
-küç-  variantları  da  işlənir.  Qazax:  süzgiş  “süzgəc”,  sezgiş 
“həssas”,  tap kiş  “birinin ağlındakını  bilən”,  aşulangz?  “hirsli, 
qızğın”,  bilg/ş  “bilikli”  və  s.;  qırğız:  a çkıc  “açar”,  tut kuç 
“qulp,  sap”,  tunguç  “ilk  uşaq”,  at kiç  “yaxşı  nişançı”,  b ilgiç 
“xəbərdar” və s.’;Bu morfoioji  göstərici müasir noqay dilində 
-gış/-giş,-kış/-kiş  variantlarında  (məs.:yırtkiş  “yırtıcı”),  müa­
sir  altay  dilində  isə  -qış/-qış,-kış/-kiş  variantlarında  (məs.: 
as kiş “asılqan”) reallaşır2.
VIII.  ^   M .öner  fellərə  əlavə  olunaraq  adlar  yaradan 
bu  şəkilçinin qədim formasının-fn//-fM olduğu ehtimalını  irə­
li  sürür.  Qədim türk dili  dönəmində bu şəkilçi  düzəltmə söz­
lərin  tərkibində  həm  -ç-,  həm  də  -çu//-çü  kimi  işlənmişdir: 
ögrünç-ögrünçü  “sevinc”,  abmç  “təsəlli”,  bulunçsuz-bulun- 
çusuz  “tapılmaz”,  ınanç-ınançu  “inanç”  və  s.  Eyni  şəkilçi 
sonrakı  ədəbi  ləhcələrdə  də  görünür.  Çığatyaca:  ökünç  “pe­
şimanlıq”,  korkunç “qorxu,  narahatlıq”,  sevünç  “sevinc”;  qə­
dim  qıpçaqca:sagınç “düşüncə”, umunç “ümit” və s. -ç- şəkil­
çisi  müasir qazax və qırğız dillərində də işlənməkdədir.  Lakin 
bu  şəkilçi  bu dillərdə o qədər də  aktiv deyildir.  Müasir qazax 
dilində  bu  dil  üçün  xarakterik  olan  -ç>ş  dəyişməsinə  uyğun 
olaraq  -ç-  şəkilçisi  -ş-  kimi  işlənir.  Qazax  dilində  bu  şəkilçi 
yardımçı  -ı,-i saiti  ilə,  qırğız dilidə  isə  -ı,-i,-u,-ü saitləri  ilə  iş­
lənir;  qazax:  kuvanış1  “sevinc”,  süyiniş  “sevinc”,  kızqanış’
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli ieksikologiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1  Ö n e r  M ustafa.  B ugünkü  K ıpçak T ürkçesi.  A nkara,  1998.s.84.
2  Y en ə orada,  s.85.
3
  Y en ə  orada,  s.84.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 369

---