morfemindən qazax dilində kospa “qarışıq”, tart “dartm aq”
morfemindən noqay dilində tartpa “qutu” yaranmışdır1 .
b) adlardan fel düzəldən şəkilçilər.
1. -la//-lə, -da//-de,~sa//se, -da//-de. Adlardan fel düzəl
dən ən məhsuldar şəkilçidir və bəzi digər şəkilçilərin əmələ
gəlməsində mühüm rol oynayır. Onun mənşəyi haqqında də
qiq fikir yoxdur. O.Bötlink bu şəkilçinin -lar,-lər ilə qohum
olduğunu iddia edir. Bunun əleyhinə olan S.Cəfərov isə hə
min şəkilçilər arasında yalnız səs uyğunluğunun olduğunu
söyləyir.2 -la/-h şəkilçisinin ad düzəldən -lu/-du/-tu şəkilçi
sindən törəndiyini söyləyən altay dili tədqiqatçılarının fikirlə
rinə etiraz edən S.Cəfərov bu hökmün türk dillərinin ruhuna
tamamilə yad olduğunu söyləyir.
V.Banq -la/-lə şəkilçisini ala- feli ilə bağlayır. Lakin,
bizcə, ala- feli bağlamasının kökü olan al- felinin mənası ilə
bu şəkilçi vasitəsilə düzəlmiş fellərin mənası, həm də qram
matik vəzifələri arasında heç bir yaxınlıq yoxdur. A.N.Kono
nov isə bu şəkilçinin ismin yerlik hal şəkilçisi ilə əlaqədar ol
duğunu göstərir. S.Cəfərov bu iddianın da məntiqdən kənar
olduğunu söyləyir.
Türk dillərində adlardan fel düzəltmək üçün köməkçi
fellərdən istifadə olunur. Bu o deməkdir ki, felsiz addan fel
düzəltmək qeyri-mümkündür. Deməli, adlardan fel düzəldən
şəkilçilərin mənşəyini adlara məxsus şəkilçilərdə deyil, kö
məkçi fellərdə axtarmaq lazımdır. Türk dillərində eləmək-
köməkçi feli vardır. Bildiyimiz kimi dilimizdə başqa dillər-
Q ətibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu türk dillərində m o rfo lo jiyo lla
_____________________
söz yaradıcılığı
_______________________
1 S erebrennikov. B. A . , H acıyeva. N. Z. Türk dillərinin m üqayisəli tarixi
qram m atikası. B akı-2002. S. 136.
2
C əfərov S .A zərbaycan dilində söz yaradıcılığı. B akı- 1960. S. 104.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 378
dən keçmiş sözlərdən fel düzəltmək üçün ehmək(etmək) kö
məkçi felləri işlənir. Məs: təmir eh, razı e h və s.
Azərbaycan dilində -la/lə- vasitəsi ilə düzəlmiş sözlərin
digər türk dillərində eləmək- feli ilə əmələ gəldiyinin, ya da
əksinin şahidi oluruq. Məs.ıqaraqalpaq: tezle (tez ele), bırge-
le/e (birgə elə) və s. Adlardan fel düzəldən bu şəkilçi türk dil
lərinin bütün dövrlərində məhsuldar olmuşdur. Gövtürk dilin
də də bu şəkilçi yüksək işlənmə tezliyinə malik olmuşdur.
Orxon-Yenisey abidələrinin dilində o, isim və təqlidi sözlərə
artırılaraq yeni fellər yaradır. Bu şəkilçi vasitəsilə Göytürk
dilində 35 fel yaranır. Məs.: sü (qoşun) -süh (qoşun çək), kı-
lıç (qılınc) - kılıç/nmak (qılınclamaq), yağı - yağıla (düşmən-
çilk etmək), yay - yay la (yayı keçirmək), boşana (azad ol
maq) - boşana la (azad etmək), öt (öyüd) - öt h (öyüd ver) və
s. “Otuz yaşıma Besbalıktapa sü/edim” (Otuz yaşında Beşba-
Jıka qarşı qoşunla getdim), “Yabaş Tokuş beltirində yayla
dım” (Yavaş Tokuş çayının mənsəbində yayı keçirdim)1. Bu
şəkilçi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarımı dilində də fəal
olmuşdur. Məs: quş quşladılar, av ovladılar, izin izlədilər,
qonaqladı, ağırladı2
“Divanü-luğət-it-türk” əsərində M.Kaşğari bu şəkilçi
haqqında yazmışdır. R.Əsgər DLT-də bu kimi düzəltmə fellə
rin işləndiyini göstərərək yazır:“İsimlərə əlavə edilərək onlar
dan fel düzəldir, “bəg kuşladı” cümləsindəki kimi “bəy quş
ovladı” deməkdir. Məs: ol anı kasık/adı “o onun ovurduna
vurdu”, ol anı oğuzladı “o onu oğuz saydı”, ol anı kılıç/adı “o
onu qılıncladı”, pamuk uruğ/odı “pambığı çiyiddən ayırdı”,
tənqri məni ağır/adı “tanrı məni əzizlədi”, ol odunq bağladı
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikolopiyası məsələləri, III c., Bakı, 2012
1 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 237.
2
Dəmirçizadə.Ə. Kitabı- Dədə Qorqud dastanlarının dili. B akı-1959.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikast. səhifə 379
“o odun bağladı” və s.1 N.Niqmatova əsaslanan R .Ə sgər -ta,
-lə şəkilçisinin DLT-də işlək olduğunu yazır. Bu şəkilçi vasi
təsilə DLT-də 294 fel yaranmışdır.
Məlumdur ki, türkologiyada -ta,-ta şəkilçisinin qədim
fonetik variantı kimi -da,-də, eləcə də -ta,-na şəkilçiləri qeyd
olunur. Mustafa Öner qədim türkcədə bu şəkilçinin geniş ya
yıldığını söyləyir. Məs: igle, bağışla, oğurla. D aha sonrakı
dönəmlərdə də bu şəkilçinin məhsuldarlığı müşahidə olunur.
Məs.:cığatay:avta, bagta, taşta, burunta; qıpçaqca: bayram /я,
iki ta, berkta, azla.1
2 Müasir qazax, qırğız dillərində də bu şə
kilçi aktiv şəkildə işlənməkdədir. Lakin bu dillərdə -la/-lə şə
kilçisi fərqli variantlarda reallaşır:qazax dilində -la/-le, da/de,
-ta/-te, qırğız dilində -la/le, -da/de, -ta/te, -lo/-lö, -do/-dö, -to/
-tö şəklində düzəltmə sözlərin tərkibində işlənir. M əs.:qazax.
addım da “addımla”, may la “yağla”, jüncfe “dəvənin yununu
qırxmaq”, tuzada “duzla”, bızav/a “buzovu doğuzdurmaq”,
noktata “ata başlıq taxmaq”; qırğız: bay la “bağla”, i şte “işlə”,
taşta “daşla”, ayıpta “günahlandırmaq”, ot to “otlamaq”, taka-
la “nalla”, ukta “yuxula və s. Bu şəkilçinin qədim türk dilin
dən bəri dəyişməyən -la//-le forması hər iki dildə (qazax, qır
ğız) eynidir. Qazax və qırğız dillərində saitlə və -v,
y -
samit
ləri ilə bitən kök və əsaslardan sonra eyni -la//-le şəkli əlamə
ti işlənməkdədir. Digər samitlərlə bitən kök və əsaslar samit
ahənginə daxil olur. Cingiltili samitlərdən sonra -da//-de, kar
lardan sonra -ta/-te işlənir. Samit ahəngi ilə olan hər üç şəkil
qırğız dilində dodaq ahənginə də girir.
Müasir noqay dilində də bu, ən məhsuldar fel düzəldən
şəkilçilərdən sayılır. Məs.: bas la “başla”, koz le “gözlə”, tista
Qətibə M ahm udova.Q ıpçaq qrupu türk dillərində m o rfoloji y o lla
_____
söz yaradıcılığı
________________________
' Əsgər RamizMahmud Kaşgari və onun “Divanü-Lüğat-it-türk" əsəri. Bakı-2008.s. 167.
2
Ö n er M ustafa. B u g ü n k ü K ıpçak T ürkçesi. A nkara, 1998. s ə h .53.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 380
“dişlə”, bavia “bağla”, tuymeta “düymələ”, tuz la “duzla”,
su via “sula”, sabınta “sabunla” və s .1 Müasir altay dilində də
bu şəkilçi işlənməkdədir. Məsələn, ayla “fırlanmaq, əhatə et
mək”.2 Müasir qaraqalpaq dilində bu şəkilçi -la//-le şəklində
işlənir. Məsələn, tisle “dişlə”, duzla “duzla” və s.
II.
-lan2. Bu şəkilçi Göytürk abidələrində də işlənmiş
dir. “Tarixən bu qayda ilə düzəlmiş fellər istər şəkil, istərsə
məzmun cəhətdən müasir dilimizdə yeni bir hadisə deyildir.
Müxtəlif dövrlərdə yazılmış ədəbi-bədii əsərlərin dilində
-lan,-lən vasitəsi ilə düzəlmiş fellər istənilən qədər işlənmiş
dir”.3 Ə.Rəcəbli qeyd edir ki, bu şəkilçi göytütrk mətnlərində
qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi iştirak edir. Onun vasitəsilə Or-
xon-Yenisey abidəsində cəmi 6 fel düzəlir. “Göytürk -lan,
-lən- şəkilçisi isim, sifət və fellərdən (sonuncusu türk dilləri
üçün qəribə hadisədir) yeni mənalı fellər yaradır.4 Məs.: at-
tan, boğuztan “boğazlan”, kanlan “xan seç”, kattan “döz”,
katığlan “möhkəmlən”. Fellərdən fel düzəldən variantı isə
nadir hadisədinseftan “fərqlən”. Bu şəkilçi Göytürk dilində
prosesin adını yaxud əlamətini, hərəkətin formasını yaxud
tərzini göstərən fellər düzəldir. M.Kaşğarinin “Divanü-lüğət-
it-türk” əsərində bu şəkilçinin isimlərə artırılaraq 225 düzəlt
mə fel yaratdığı məlum olur.5 Məs.:ər tayaklandı “adam əsa
sahibi oldu”, süt kayuklandı “süd qaymaqlandı”, ər atığ kız-
landı “adam atı bahalı hesab etdi”, ol anı kızlandı “o onu öz
qızlarından biri hesab etdi”, ər layuklandı “adam kübarlaşdı”,
АМБА Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, IIIç.j_B qkijJ012_
1 Грамматика Ногайского языка. Черкесск-1973.с.205.
2 Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. Москва
1962 .s.54.
1 Mirzəzada Н.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı,
1980.S.209.
1 Rəcəbli. Ə.Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı-2002. s. 238.
*Əsgar Ramiz.Mahmud Kaşgari vaonun “DivantiLüqat-it-türk” əsəri.Bakı-2008.s. 151.
Q ıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 381
Dostları ilə paylaş: |