Ruslan ABDULLAYEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik
___ _
konversiya
______________
Ruslan ABD ULLAYEV
falsəfa doktoru
QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNDƏ
LEKSİK-SEMANTİK KONVERSİYA
K
onversiya» terminindən m üxtəlif elm sahələrində
istifadə olunur. Məsələn, informatikada konversi
ya: 1. İnformasiyanın emalının bir metoddan
digərinə, bir sistemdən digərinə keçməsi prosesi; 2. Verilən
lərin təqdim edilməsində bir formadan digərinə keçirilməsi
prosesi kimi şərh olunur.1 İqtisadiyyatda bu termin «dövlət
istiqrazı şərtlərinin dəyişməsi» mənasında2 işlənir.
«Konversiya» terminindən dilçilik elmində də istifadə
olunur. Elu anlayış-termin nitq hissələri problemi ilə bağlı
nəzərdən keçirilir. Konversiya hadisəsi (bir nitq hissəsindən
digərinə, əsasən, keçid prosesləri) nəinki ayrı-ayrı türk dillə
rində, həmçinin müqayisəli türkologiyada da tam həllini tap
mayan problemlərdən sayılır.
«Konversiya» termini latın mənşəlidir, «dəyişmə» mə
nasındadır.3 Linqvistik terminlər lüğətində «konversiya» ter
mininin ingiliscə «conversion» sözündən əmələ gəldiyi və
yeni söz yaradıcılığı üsulu, yolu olduğu, sözdəyişdirici para-
diqmalar təşkil etdiyi qeyd olunmuşdur.4
'R ü s tə m o v Ə .M ., H ü s e y n o v E .M . İ n fo rm a tik a . A z ə rb a y c a n , ru s, in g ilis
d i llə r in d ə iz a h lı te r m in lə r lü ğ ə ti. B a k ı: A D U n ə ş ri, 199 6 .
2 R usca- A zərbaycanca lüğət. I cild. Bakı, 1990, s. 555
3С м и рн и тски й А .И .Т ак назы ваем ая конверсия и чередован ие звуков в
ан гли йском язы ке\\И н остран н ы й язы к в ш к о л е ,1953,№ 5, с. 14-19,
4А х м ан о ва О .С ,С ловарь л и н гв истических терм ин ов.М ., 1966,с.202
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 394
«Konversiya» termini əvəzinə bəzən dilçilik ədəbiyya
tında «transpozisiya», «transformasiya» terminlərindən də is
tifadə olunur. Məsələn, «Татарская грамматика» əsərində
əsas nitq hissələrinin modal sözlərə keçmə prosesindən bəhs
olunur: “Modal sözlərin əmələ gəlməsi yollarından biri də
digər nitq hissələrinin hesabmadır. Digər nitq hissələri (isim,
sifət, say, əvəzlik, fel və s.) semantik və funksional cəhətdən
dilin inkişaf təkamülü nəticəsində transformasiya olunur
(ehtimal, axırı və s.)”.1
Konversiya-keçmə maraqlı linqvistik hadisə olub, dilin
ifadə və məzmun planlarının qarşılıqlı nisbətdə öyrənilməsi
zəminində meydana çıxır. Konversiya yarananda söz yeni
sintaktik mühitə düşür, yeni sintaktik funksiya ilə çıxış edir,
yeni məna formalaşır, sözün morfoloji dəyişməsi nəticəsində
digər paradiqmalar əmələ gəlir.2
Dildə keçid nəzəriyyəsi deyilən bir nəzəriyyə mövcud
dur. Keçid prosesi ümumi və aktual linqvistik problemdir.
Bu nəzəriyyə keçidin vəziyyəti, inkişafı və tiplərini müəy
yənləşdirir. Bu nəzəriyyə dildə keçidlə nitqdə keçidin dina
mikasını öyrənir. Bu nəzəriyyə dinamik və statik keçidin qa
nunauyğunluqlarını tədqiq edir. Ümumən keçid nəzəriyyəsi
dilçilikdə ilk növbədə dilin material formasının tarixi ilə bağ
lı meydana çıxır.
Keçid anlayışı transformasiya, transpozisiya kimi dilin
vəziyyəti, onun inkişaf anı ilə bağlıdır. Q.H.Paulun fikrincə,
«keçid hadisəsi bir nitq hissəsinin digərinə keçmə dərəcələri-
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild,Bakı^2012
'Cəfərov C. Nitq hissələrinə keçid prosesləri (substantivləşmə). 1 məqalə,
APİ-nin «Elmi əsərlər», XI ser. Bakı, 1971, s.31- 32 .
2 Арбекова
Т .И .
Лексикология английского языка (Практичкский
курс). М .: Высшая школа, 1977, с, 41_______ ^
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 395
ni öyrənir.Burada okkazional-fərdi məna kontaminasiyası üs
tündür».1
Keçid nitq hissələri və sintaktik vahidlər əhatəsində ola
bilir. Bir nitq hissəsindən digərinə keçid prosesini A.A.Şax-
matov xüsusi terminlərdən istifadə etməklə aydınlaşdırm ış
dır. Bu terminlər aşağıdakılardır: substantivləşmə (isimləş-
mə),adverbiallaşma (zərfləşmə), verballaşma (felləşmə), pro-
nominalizasiya (əvəzlikləşmə), konyuksionallaşma (bağlayı-
cılaşma).3
Beləliklə, deyilənləri belə ümumiləşdirmək olar ki, ke
çid, ümumiyyətlə, sözün nəticə etibarilə üslubi xarakterinin
dəyişməsi deməkdir. Bu dəyişmə mənadan məqsədəuyğunlu-
ğa, daha doğrusu, semasiologiyadan morfoloji üslubiyyata
doğru inkişaf edir.
Konversiyanı - keçid prosesini yeni söz yaradıcılığı
üsulu da sayırlar. Sözün qabığında və cildində heç bir dəyi
şiklik edilmədən bir nitq hissəsi digəri ilə əvəzlənir, başlan
ğıc söz-forma ilə sonrakı söz-forma üst-üstə düşür.
İngilis dilində bu hadisəni araşdıran A.İ.Smimitski iki
oxşar sözü (ha mmer və hamme r) qarşılaşdırır. Bu oxşar
formalar nəinki öz sintaktik funksiyasına görə, həmçinin pa-
radiqmalarına görə fərqlənir. Belə ki, hammer sözünün fel
kimi hammer, hammered, (çəkicləmək) isim kimi isə (many)
hammers (çəkiclər) paradiqmaları mövcuddur.3
Azərbaycan dilində belə formalar omonimliyi yaradır.
Konversiya hadisəsi türk dillərindən fərqli olaraq söz yara-
Ruslan ABDULLA YEV. Qıpçaq qrupu türk dillərində leksik-semantik
________ ..
k o n versiya
____________________________
П альчов О .А .П о н яти е сочетаем ости и вален тн ости на сем ан ти ческом
у р о в н е.//В о п р о сы ром ан огерм ан ской ф илологи и »,т. 139.В оронеж ,1972, с..34
2Ш ахм атов А. А. С и н так си с русского язы ка. Л „ 1941,с.427
С м и рн и ц ки й А. И. Л ек си к о л о гия ан гли й ского язы ка. М., 1956.
Qıpçaq qrupu tiirk dillərinin leksikası. səhifə 396
dıcılığı üsulu kimi flektiv dillərin, o cümlədən ingilis dilinin
tarixində və bu dilin qrammatik quruluşunun xüsusiyyətlərini
aydın əks etdirir. Bilavasitə konversiya bu dillərin qramma
tik quruluşu ilə yaxından bağlıdır.
A.Smimiskinin fikrincə,“Qədim ingilis dilində yeni
söz yaratma yolları ən çox konversiya - derivasiya yolu ilə
mümkün olmuşdur, belə sözlər həmin dilin lüğət fondunda
xüsusilə seçilmişdir. Beləliklə, bu dildə çox sözlər sadə kök
dən ibarət olmuş, amma müxtəlif nitq hissələrinə mənsublu-
ğuna görə fərqlənmişlər. Orta ingilis dili deyilən dövrdə bir
sıra şəkilçilər öz məhsuldarlığım itirmiş və bunun nəticəsi
kimi eyniköklü sözlər çoxalmış və bu da omonimliyə gətirib
çıxarmışdır. Bu zaman eyni qrammatik formalar omonimlik
yaratmışdır. Aşağıdakı sözlər qədim və orta əsrlər ingilis di
lində həm fel, həm də isim kimi işlənməyə meyl göstər
mişlər. Bu hal müasir ingilis dilində də geniş vüsət almaq
dadır: comfort (təskinlik, təskinlik vermək), cover (qapaq,
örtmək), escape (qaçış, qaçmaq), cry (qışqırıq, qışqırmaq)
dance (rəqs, rəqs etmək), rest (istirahət; istirahət elmək),
answer (cavab, cavab vermək); name (ad; adlandırmaq);
blossom (çiçək; çiçək açmaq); care (qayğı; qayğısına qal
maq); ship (gəmi; gəmi ilə göndərmək); drink (içki; içmək);
smoke (tüstü; siqaret çəkmək), end (son; sonlandırmaq);
fight (mübarizə; mübarizə aparmaq), fear (qorxu; qorxmaq);
fish (balıq; balıq tutmaq) və s.1
Analoji cütlüklər sifət və fel keçidində də çox müşahi
də olunur. Qeyd edək ki, belə konversiya hadisəsi flektiv dil
lərə məxsusdur. Amma bu hadisə Azərbaycan dilində də bir
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tar 'ıxi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bah, 2 0 U _
1 Смирницкий А.И.Лексикология английского языка. M., 1956.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası. səhifə 397
Dostları ilə paylaş: |