Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 460,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| “Azərbaycan dilinin 1990
–
çap olunmuş lüğətləri” adlanır. 1990 – 2000-ci illər arasında Azərbaycan dilinin leksikoqrafiyasında bir çox lüğətlərin nəşrinə nail olunmuşdur. Bunları ardıcıl sistemləşdirəsi olsaq, aşağıdakı kimi göstərə bilərik. 1. 1990-cı ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri : “Rusca-azərbaycanca lüğət”. I cild, “Rusca-azərbaycanca lüğət”. II cild, “Azərbaycanca-ingiliscə lüğət”, “Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti”. 2. 1991-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Rusca-azərbaycanca lüğət”. III cild, “Rusca-azərbaycanca idarə terminləri lüğəti”, “Ərəb mənşəli qohum sözlər lüğəti”, “Azərbaycan dilinin paroni- miya və paronomaziya lüğəti”, “Azərbaycanca-rusca, rusca-azərbaycanca lüğət”, “Azərbaycan, ingilis və rus dillərində şəkilli sözlük lüğəti”. 3. 1992-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Məktəblinin talışca-azərbaycanca lüğəti” , “ Türkcə-azərbaycanca lüğət”. 4. 1993-cü ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi”, “Rusca-azərbaycanca izahlı hərbi terminlər lüğəti”, “Vurğu lüğəti”, “Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti”, “Rusca-azərbaycanca bazar iqtisadiyyatı terminləri lüğəti”, “Azərbaycanca-almanca lüğət”. 5. 1994-cü ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Radiotexnika terminləri lüğəti”, “İngiliscə-azərbaycanca lüğət”, I hissə. 6. 1995-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğəti: “Azərbaycan bədii dilinin epitetləri lüğəti”. 7. 1996-cı ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Geologiya terminləri lüğəti”, “Orfoqrafiya-orfoepiya lüğəti”. 8. 1997-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “İzahlı ekologiya lüğəti”, “Azərbaycanca-rusca lüğət”. III cild, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”. I cild, “Azərbaycanca-gürcücə və gürcücə-azərbaycan- ca lüğət”, “Rusca-azərbaycanca tədris lüğəti”. 9. 1998-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti”, “Azərbaycan
17
dilində izahlı fizika-riyaziyyat terminləri lüğəti”, “Azərbaycanca-ingiliscə lüğət”, “Azərbaycan-türk şəxs adlarının izahlı lüğəti”. 10. 1999-cu ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik lüğətləri: “Azərbaycan dialektoloji lüğəti”, “İzahlı psixoloji lüğət”, “İngiliscə-azərbay- canca pedaqoji-psixoloji lüğət”, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II cild, “Azərbaycan dilinin qısa etimoloji lüğəti”, “Azərbaycanca-ingiliscə lüğət”. 11. 2000-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilinin linqvistik luğətləri: “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”. III cild, “Rusca-azərbaycanca hüquq lüğəti”, “Azərbaycanca-rusca lüğət”. IV cild, “Azərbaycanca-rusca ərəb mənşəli kökdaş sözlər lüğəti”, “Azərbaycan yalvarışları lüğəti”. 1990 – 2000-ci illər Azərbaycan Respublikasının həyatında elə bir dövrdür ki, iqtisadi, siyasi, ictimai, mədəni həyatımızda baş verən dəyişmələr dilin lüğət tərkibinə yeni-yeni sözlərin gəlməsinə geniş imkan yaratmışdır. Bu da yeni-yeni anlayışları ifadə edən terminlərin lüğətlərdə əks olunması zərurətini meydana gətirmişdir. A.A.Axundov bunu belə qeyd edir: “İqtisadi, siyasi, ictimai, mədəni həyatımızda baş verən, mən deyərdim, gündəlik dəyişmələr və bununla bağlı yeni yaranan bazis və üstqurum səciyyəli anlayışlar dildə də öz inikasını tapır və tapmalıdır” 1 . Ancaq “yeni yaranan bazis və üstqurum səciyyəli anlayışlar”ın hamısını özündə tam şəkildə əks etdirən lüğətlər çap etdirmək o qədər də asan iş deyildir. Bu mənada, 1990 – 2000-ci illər lüğətşünaslığımızın tarixində xüsusi bir mərhələdir. Bu mərhələdə lüğətşünaslığımızın nailiyyəti hesab ediləcək xeyli lüğətlər çap olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, 90-cı illərin əvvəllərində M.Mahmudov yazır: “Təbiidir ki, dili öyrənərkən lüğət tərkibini təşkil edən bütün sözləri yadda saxlamaq mümkün deyildir. Buna görə də ən mühüm sözləri yadda saxlamaq daha əlverişlidir. Ən mühüm sözlər isə nitq prosesində və yazılı mətnlərdə daha çox işlənən sözlərdir” 2 . Dissertasiyanın II fəsli V paraqrafdan ibarətdir. Bu fəslin I paraqrafı “Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri” adlanır. Ə.Ə.Orucov söyləmişdir ki, hər bir izahlı lüğətin vəzifəsi yalnız ayrı-ayrı sözləri mənalarını şərh etmək deyil, habelə dilin leksik sistemində onların tutduğu mövqeyi, leksik-qrammatik əlaqələrini açıb göstərməkdir. Leksik-qrammatik cəhət isə təriflər sistemində sözlərin bu və ya digər qruplarının birtipli izah üsullarının tətbiqində öz
1
Axundov A.A. Dil və ədəbiyyat. II, cild, Bakı: Gənclik, 2003, s. 300. 2
Mahmudov M.Ə. Tezlik lüğətləri dil tədrisində // Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 192, s. 99-100. 18
əksini tapır 1 . 1990 – 2000-ci illərdə çap olunmuş izahlı lüğətlər aşağıdakılardır : “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”. I cild. “Çıraq”, Bakı, 1997; “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”. II cild. “Çıraq”, Bakı, 1999; “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”. III cild. “Çıraq”, Bakı, 2000; “Talış toponimlərinin qısa izahlı lüğəti”. Bakı, 1993; “İzahlı ekologiya lüğəti”. “Elm”, Bakı, 1997; “Azərbaycan-türk şəxs adlarının izahlı lüğəti”. “Nərgiz”, Bakı, 1998; “İzahlı psixoloji lüğət”. “Azərnəşr”, Bakı, 1999; “Ermənistanda Azərbaycan mən- şəli toponimlərinin izahlı lüğəti”. “Oğuz eli”, Bakı, 1998. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin I cildi 1997, II cild 1999, III cildi isə 2000-ci ildə “Çıraq” nəşriyyatında nəşr olunmuşdur. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” (üç cilddə) 1966 – 1987-ci illər arasında görkəmli Azərbaycan leksikoqrafı mərhum professor Ə.Ə.Orucovun redaktorluğu ilə çap olunmuş Azərbaycan dilinin məşhur dördcildli izahlı lüğətinin təkrar nəşri deyil. Hər iki lüğət arasında oxşar cəhətlərlə yanaşı, lüğətin redaktoru A.A.Axundovun qeyd etdiyi kimi, ciddi fərqlər də var 2 : Lüğətlərin sözlüyü kəmiyyət baxımından müxtəlifdir. Yeni lüğətdə sözlərin sayı, təbii olaraq, artıqdır. İlk lüğətin əlyazmasının hazır olduğu vaxtdan 30 il keçməsi təbii olaraq onun sözlüyünün xeyli böyüməsini tələb edir. Belə ki, baş verən dəyişikliklər dilimizin lüğət tərkibinə yeni sözlərin daxil olmasına, mövcud leksik vahidlərin məna tutumunun genişlənməsinə səbəb olmuşdur. “Təsadüfi deyil ki, Dilçilik İnstitutu lüğət şöbəsinin əmək- daşları dilimizin lüğət tərkibində həmin dövrdə baş vermiş dəyişikliklərlə bağlı olaraq, qırx müəllif vərəqi həcmində “Yeni sözlər lüğəti” (22000 söz və ifadə) hazırlamış və çapa təqdim etmişlər 3 ”.
Hər iki lüğət sözlərin şərhi baxımından da fərqlənir. Mənaların normativliyi və həcmin yığcamlığını təmin etmək üçün tərtibçilər müxtəlif müəlliflərin əsərlərindən seçilmiş illüstrativ materialları verməkdən imtina etmiş, yalnız zəruri hallarda misal göstərməklə kifayətlənmişlər. Buna görə də yeni lüğət daha kütləvi səciyyədədir 4 . Dördcildliyin nəşrindən sonra mətbuatda yazılan və şifahi göstərilən bütün qeydlər nəzərə alındığından yeni lüğət istər kəmiyyət, istərsə də
1 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti / Ə.Ə.Orucovun redaktəsi ilə. IV cilddə, I c., Bakı: 1964, s. 6. 2 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti / A.A.Axundovun redaktəsi ilə. I cild, Bakı, Çıraq, 1997, s. 5. 3
4
Yenə orada, s. 5.
19
keyfiyyət baxımdan daha mükəmməldir 1 . Lüğəti lüğət və terminologiya şöbəsinin əməkdaşlarından şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru İ.O.Məmmədov ( Yüklə 460,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|