43
müstəhsən atları peyda eyləməklə hər məkanə təftiĢ və
təfəxxəs eyləyüb, kimdə bulunursa alurdı. Qəçən (haçan –
F.Ə.) cəm olunan atları hüzuruna götürüb cəmi kübar dövləti
ihdar eylədi və ümərayi-əmir axurləri cəmiəsi dəvət eylədi.
Və onlardan cavab tələb eylədi ki, “atların əsli nədəndür”?
Mərazimlərini və illətlərini və ilaclarını bəyan edələr. Əsla
bir kimsə təkəllüm eləməyüb cavab vermədilər. Məclis
içindən bir kimsənə qalqub bu qəsidə oxudı və atların iyisin
dəxi
bəyan
eylədi.
Və
dəxi
atların
illətlərini
hədisi-Mühəmmədə
[əsasən
izah
– F.Ə.] olundı.
Təhqüqüllah- sübhanəhu-təali, ata xitab eylədi. Və cəmi
heyvanlar üzərinə müfəddal qıldı. Ġlla insani-mömin üzərinə
degil və dəxi at insani-fasiqdən xeyirlidür. Allahu aləmu‖
(Vat. turc. 384, vər. 1a-2b).
Süruri adı ilə məĢhur olan Səlahəddin Mustafa bin
ġəcanın ( ناجش هت ىفطصم هيذلا حلص ) ―Tibb lüğətdə‖ (يذتغل ةط)
əsəri məĢhur ġərq təbibi Ġbn ən-Nəfisin ―Mucəz fit-tibb‖
(ةطلا يف زجوم)
əsərinin türk dilinə tərcüməsidir. Ġbn ən-Nəfis
(1213-1288) kiçik qan dövranını ilk dəfə təsvir etmiĢ və
bununla da tarixə düĢmüĢ bir alimdir. Ġbn ən-Nəfisin çoxlu
əsərləri vardır və onlardan ən məĢhuru ―Mucəz‖dir.
Əlyazma 971-ci hicri ilində nəstəliq xətti ilə
köçürülmüĢdür. Türk mətninin müəllifi kitabın əvvəlində
yazır: ―Həmd olsun ol Allaha ki, hər
dərdə dəva qıldı. ġükr
olsun o Ģəfiyə ki, çün darluğda qıldı. Dəxi səhavət ola o
Rəsulinə onun ki əshabı və əli ilə hər dərdə Ģəfa qıldı. Əmma
bə’də bu bəndeyi-həqir, Süruri həqir, ol zamanda ki,
Ģahzadeyi-azim və nübareyi-mükərrəm, zübdeyi-sülalətüs-
səlatin, ümdətül-nətaicül-xəvaqın ... həzrət sultan Mustafa...
mətni “Mucəzi” türki dildə tərcümə qılınsa və rövĢən ibarətlə
44
Ģərh və bəyan olunsa, nəfi-əmm və kərəmi-tam olurdı deyüb,
və ol nuri-hədiyyeyi-dövlət bu elmdən məxzuz və xatiratında
bu məni-məlxuz edügən fəhm edüb, bu əmrə Ģüru və ibtida
qıldım... ‖ (Vat. turc. 393, vər. 3b- 4b.).
―Tarixi-niĢanə‖
(
هواشو خيراج)
əsəri
Həzrət
Məhəmmədin və səhabələrin, Həzrət Ġsmayıl ibn Ġbrahimin,
Həzrət Yusifin, Kərbəla imamlarının həyatından və
kəlamlarından bəhs edir. Əsərin əlyazması 18x13 cm
ölçüsündədir, 140 vərəqdən ibarətdir və hər səhifəsində 13
sətir vardır. Mətn qırmızı çərçivəyə alınıb və fəsillərin adları
qırmızı mürəkkəblə yazılmıĢdır (Vat. turc. 401).
―Risaleyi-müzəffərnamə‖ ( هماورفظم هلاسر) əsəri
müqəddəs Ģəxslərin kəlamlarının türk dilinə tərcüməsidir.
Anonim tərtibçi yazır ki, bu kəlamlar sultan Süleyman ibn
sultan Bəyazidin əmri ilə türk dilinə tərcümə olunmuĢdur
(Vat. turc. 399 (II), vər. 106b-119a).
AraĢdırdığımız bu əlyazmadan sitatlar: ―Həzrət Əli
Əleyhüssəlam buyurur: ―Dörd nəsnə vardır ki, adamın
nəcabətinə səbəbdür. Əvvəla – az söyləmək, ikinci – az yemək,
üçüncü – az uyumaq, dördüncü – az iyləmək, yəni bir nəsnə
qoxulamaq. Fisaqurus (Pifaqor – F.Ə.) həkim aydır: dörd
nəsnə padĢahı həlak eylər. Əvvəla padĢah[ın] kəndüsü [nün]
zülm etmək, ikinci – vəzir qəflətdə olmaq, üçüncüsü – katib
xəyanət etmək” (Vat. turc. 399 (II), vər. 112b). “Bəyazid
Bistami həzrətlərindən: “dörd nəsnə [var] ki, gerü götürmək
mümkün olmur – birisi keçmiĢ sözü, ikincisi – keçmiĢ qəzayi,
üçüncüsü – atılmıĢ oqı, dördüncüsü – keçmiĢ ömri‖ (Vat. turc.
399 (II), vər. 113b).
AĢkar etdiyimiz Sirac bin Əbdullahın ( الله دثع هت جارس)
―Məcmə’ül-lətaif‖ (في اطللا عمجم) əsərinin əlyazması ilahiyyat
45
mövzusundadır. Əlyazma nəsx xətti ilə yazılıb və 114
vərəqdən ibarətdir, lakın natamamdır. Əsərdə Qurandan
rəvayətlər, hədislər, Ġncildən və Tövratdan parçalar yer
almıĢdır (Vat. turc. 420).
Kitab bu sözlərlə baĢlayır: ―ġükr Ģol Tanriya ki, bir və
qədimdür, və sənə Ģol padiĢaha ki, məcmu qulları üzərinə
rəhimdür... Bil ki, zəifi-xəlqülllah və əhqəri-ibadullah Sirac
bin Əbdüllah aydur ki, günlərdən bir günü fariğül-bal
oturmıĢdum [və] xatirə bu düĢdü ki, Qurandan və Ġncildən və
Zəburdan
və
Tövratdan
və
Quran
içində
...
təvarixi-ənbiyyadən və hədisi-Rəsuldan nəsaihi-mülukdan və
ğəza səvabından bir [kitab] ... cəm edəm... Və Ġncil və Tövrat
ləfzin türkçə tərcümə qılım...‖ (Vat. turc. 420, vər. 4b).
Kitabın məzmunu: ―Bab əvvəlki. Quran ilə və Hədis
ilə və övliya və xüləfa sözi ilə nəsaihi-mülukdadır (Vat. turc.
420, vər. 5a). “Bab dördünci. Qurandan və Ġncildən və
Tövratdan və nəsari və yəhudinün [fikirlərini] bəyan
etməkdə. Bab beĢinci. Nəsari və yəhudi suallarınun və bizim
onlara cəvablarumuzı bəyan etməkdədür (Vat. turc. 420, vər.
5b).
Dini mövzuda Ģeirlər toplusu Vat. turc.
390
əlyazmasında toplanmıĢdır. Mətndə məcmüənin müəllifi və
adı göstərilməmiĢdir. Əlyazma 20,7x15,7 cm ölçüsündədir
və cəmi 11 vərəqdən ibarətdir. Cildi dəridəndir. Əsərdəki
Ģeirlər Azərbaycan dilinə yaxın əski Anadolu türkçəsində
yaradılmıĢdır və o cəhətdən dilimizin tarixini öyrənmək
baxımından maraqlıdır. ġeirlər saray ədəbiyyatından uzaq
sadə xalq dilində yazılmıĢdır. Dil xüsusiyyətlərinə görə
―dastan‖ adlanan bu təsəvvüf ruhlu Ģeirlər XIII-XV əsrlərə