Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAġAYIġ YERLƏRĠ
- QIRLARTƏPƏ
80
Mehranilər sülaləsinin banisi Mehran tərəfindən əsası qoyulmuĢ Mehrəvan Ģəhərinin qalıqlarının aĢkara çıxarılması Girdiman abidələrinin öyrənilməsi yolunda yeni mərhələ kimi dəyərləndirilməlidir. Belə ki, 2003-cü ildə bu sətirlərin müəllifinin rəhbərliyi ilə Ağsu-Ġsmayıllı ekspedisiyası tərəfindən Ağsu rayonunun Bəyimli kəndi ərazisindəki Torpaqqalada aparılan ilkin kəĢfiyyat qazıntıları zamanı orada VI-IX əsrlərə aid möhtəĢəm Ģəhər yeri olduğu müəyyənləĢdirilmiĢdir. Bu abidə həm dövrü, həm də coğrafi koordinatları etibarı ilə Mehrəvan Ģəhərinə çox uyğundur [51; 57; 59]. 70-80-ci illərdə arxeoloq F.V.Qədirov tərəfindən Qəbələ və Oğuz rayonları ərazisində öyrənilmiĢ bir sıra arxeoloji və memarlıq abidələri də Girdiman tarixinin araĢdırılması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
BəĢəriyyət öz mövcudluğunun uzun bir tarixi dövrünü mağara və digər təbii sığınacaqlarda keçirib. Lakin zaman keçdikcə insanlar tədricən təbii Ģəraiti də özlərinə uyğunlaĢdırmağı öyrəniblər. Beləliklə, istidən, soyuqdan, yağıĢdan, qardan, küləkdən, çovğundan qorunmaq naminə ilkin koma və sığınacaqlar tikmək ideyası meydana gəlibdir. Təbiidir ki, ətraf mühitlə davranmaq təcrübəsi artdıqca, koma və sığınacaqlar da tədricən sayca artmıĢ, keyfiyyətcə daha da təkmilləĢmiĢdir. Bu zəmində köçərilik yavaĢ-yavaĢ oturaq həyatla əvəz olunmuĢdur. Ġlkin oba və düĢərgələr belə yaranmıĢdır. Onlar da öz növbəsində böyüyərək, artaraq kəndlərə, Ģəhərlərə çevrilmiĢdir. Antik və erkən orta əsrlər dövrü planetin bir çox yerlərində olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində də yeni-yeni Ģəhərlərin və Ģəhərtipli iri yaĢayıĢ məntəqələrinin təĢəkkülü və inkiĢafı ilə səciyyəvi olmuĢdur. Əsasən çayların sahilində, karvan yollarının üstündə ilkin feodal qəsri kimi meydana gələn bu yaĢayıĢ məntəqələri tədricən böyüyərək Ģəhristan və rabbadan ibarət çoxĢaxəli infrastrukturu ilə seçilən mühüm sənət, mədəniyyət və ticarət mərkəzlərinə çevrilib [626, 240]. Hansı ki, onlardan bir qisminin adı qədim və orta əsr mənbələrində çəkilir. Lakin yeri-yurdu bilinməyən, barəsində yazılı mənbələrdə heç bir məlumat olmayan yaĢayıĢ məntəqələri qat-qat daha çox olub. Təbiidir ki, həmin yaĢayıĢ məntəqələrinin əksəriyyətinin qalıqları bu və ya digər dərəcədə dövrümüzə qədər gəlib çıxmıĢdır. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan arxeoloqları uzun illər ərzində əsasən tarixi mənbələrdə adı çəkilən və koordinatları göstərilən Qəbələ, Gəncə, Beyləqan, Mingəçevir, ġamaxı, Bərdə, Bakı, ġabran, Naxçıvan kimi iri Ģəhərlərin arxeoloji cəhətdən öyrənilməsi ilə məĢğul olublar. Ölkənin ictimai-iqtisadi və mədəni-siyasi həyatında önəmli yeri olan bir çox digər yaĢayıĢ yerlərinin arxeoloji cəhətdən tədqiqi isə unudulmuĢdur [180, 74]. Həyatın qısa və ya uzunmüddətli davam etməsindən asılı olaraq həmin yaĢayıĢ məntəqələrində bir və ya bir neçə mədəni təbəqə formalaĢmıĢdır. Yazılı mənbələrdə adı xatırlanmayan bu tip yaĢayıĢ 81
yerlərinin demək olar ki, əksəriyyəti təbii dağıntılar, yaxud da tikinti və ya təsərrüfat iĢləri zamanı üzə çıxıbdır. Beləliklə, əsrlər boyu tariximizi özündə yaĢadan Ģəhər və Ģəhər tipli yaĢayıĢ məntəqələrinin heç olmazsa bir qismi barədə bu gün artıq nisbətən daha ətraflı söhbət açmaq imkanları var. Söhbət Girdiman vilayətinin ilk orta əsr abidələrindən gedir. Onların öyrənilmə tarixi, dövrü və xarakterik xüsusiyyətləri barədə hələlik aĢağıdakıları bildirmək olar.
Ağsu-Ġsmayıllı ekspedisiyasının Nüydi və Uzunboylar abidələrindən sonra Dağlıq ġirvan ərazisində tədqiq etdiyi ən möhtəĢəm abidə Ağsu rayonunun Qırlar kəndi yaxınlığında yerləĢən və Ģərti olaraq Qırlartəpə adlandırılan çoxtəbəqəli abidədir [196, 1-3; 560; 561; 563]. Orada Eneolit dövründən baĢlayaraq eramızın V əsrinədək, təqribən 7 min il ərzində intensiv həyat olduğu müəyyən edilmiĢdir. O, antik və erkən orta əsrlərə aid çoxsaylı abidələr kompleksinin əhatəsində - ġamaxı ilə Qəbələni birləĢdirən və xalq arasında qədim «poçt yolu» kimi tanınan magistral yolun üstündə yerləĢir. ġirvanın həm aran, həm də dağlıq əraziləri Qırlartəpədən çox aydın görünür. Oradan baxanda Ģimalda Basqal, Sulut, Mücü kəndləri, Fit və Niyal dağları, Ģərqdə Muğanlı, qədim ġamaxı və Gülüstan qalası, qərbdə Qəbələyədək olan geniĢ ərazilər, cənubda isə Ağsu və Kürdəmir rayonlarının ərazilərini özündə birləĢdirən ġirvan düzü sanki ovuc içərisindəki kimi görünür. Ağsuçayla Qırlartəpə arasındakı yastana yerli əhali arasında «Bədbinə» deyirlər. Təqribən 8-10 hektara qədər sahəni əhatə edir. 70-ci illərdə üzüm əkmək məqsədilə plantaj edilərkən oradan e.ə. I minilliyin sonlarına və eramızın əvvəllərinə aid zəngin maddi-mədəniyyət qalıqları üzə çıxıb. Yerli sakinlərin məlumatına görə Bədbinədən daha çox keramika və metal məmulatı tapılıb. Yastanın ayrı-ayrı yerlərində tikinti qalıqlarının mövcudluğundan xəbər verən daĢ topaları qeydə alınmıĢdır. Bütün bunlar isə orada təqribən 2000 ilə yaxın tarixi olan yaĢayıĢ yeri və nekropol olduğundan xəbər verir [196]. 80-ci illərin əvvəllərində Muğanlı-Ġsmayıllı yolu çəkilərkən Qırlartəpəyə bitiĢik ərazilərdən çoxsaylı qədim maddi-mədəniyyət nümunələri üzə çıxmıĢdır. O zaman təpənin arxa tərəfindən keçən yol yerində təqribən 0,8-1 m dərinlikdə 15-ə yaxın qəbir qeydə alınmıĢdır. Həmin qəbirlərin demək olar ki, hamısından zəngin maddi-mədəniyyət qalıqları əldə olunmuĢdur. Qəbir avadanlığı içərisində e.ə. II-I əsrlərə və yeni eranın I əsrinə aid edilən çeĢidli keramika və metal məmulatı üstünlük təĢkil edir. Silahların və döyüĢ ləvazimatının çoxluğu xüsusilə diqqəti cəlb edir. Xatırladaq ki, Qırlartəpə ətrafındakı qəbir abidələrində antik dövrdə Albaniya ərazisində istifadə edilən demək olar ki, bütün silah növlərinin nümunələri tapılıb. Əfsuslar olsun ki, Ġsmayıllı-Muğanlı yolunun tikintisi zamanı Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|