Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
82
üzə çıxan qiymətli tapıntıların xeyli qismi qeydiyyata alınmadan ayrı-ayrı Ģəxslər tərəfindən mənimsənilibdir. Məsələn, 1981-ci ildə 838 saylı yol tikinti idarəsinin Gəncədən olan iĢçiləri tərəfindən bir neçə belə qiymətli tapıntının aparıldığı barədə məlumat yayılmıĢdı. Yalnız ekspedisiya rəhbərliyi iĢə qarıĢdıqdan və uzun-uzadı yazıĢmalardan sonra Gəncə polisi tərəfindən 2 ədəd gümüĢ camın və bir ədəd saxsı qabın tapılaraq Tarix Ġnstitutunun arxeologiya və etnoqrafiya bölməsinə qaytarılması təmin olundu [50, 54-55]. Qırlartəpə ətrafındakı ilk orta əsr abidələrindən ən çox diqqət çəkəni «Kənd yeri» abidəsidir. Yerli sakinlər oraya «Pəldahar» da deyirlər. ġimal tərəfdən Ağsuçay dərəsinə düĢən sərt qayalıq və meĢəli yamaclarla həmsərhəddir. Yaz aylarında Pəldahar meĢələrində çoxlu pəl yetiĢir. Fikrimizcə, «pəl» və fars dilində «qaya» mənasını bildirən «dahar» sözlərinin birləĢməsindən əmələ gələn «Pəldahar» toponimi də elə bu zəmində yaranmıĢdır. Pəldaharın ən hündür və həm də axar-baxarlı nöqtəsi qaya yanındakı yastan yeridir. Orada çoxlu tikinti qalıqları olduğu müĢahidə edilir. ġumlanarkən üzə çıxan yonulmuĢ daĢlardan vaxtilə tikintidə istifadə olunduğu Ģübhə doğurmur [198, 10-11]. Pəldaharda təqribən 200 m uzunluğunda köbər yeri var. Zahiri əlamətləri etibarı ilə daha çox qədim arx-bənd yerini xatırladır. Doğrudur, Qırlartəpə və Pəldahar ətrafında içməli su mənbəyi olan bulaqlar kifayət qədərdir. Lakin, həmin bulaqlar bol sulu olmadıqlarından onlar təsərrüfat və istehsalat ehtiyacları üçün yetərli ola bilməzdi. Odur ki, yerli əhali təsərrüfat və istehsalatda iĢlətmək məqsədilə kənardan su gətirmək zorunda olub. Fikrimizcə, Pəldahar ərazisindəki köbər yeri də məhz mənbəyini Ağsuçaydan götürən həmin bənd-arxın qalıqları kimi izah olunmalıdır. Müxtəlif vaxtlarda taxıl və üzüm əkmək məqsədilə Ģum edilərkən «Kənd yeri»ndə çoxlu maddi-mədəniyyət qalıqları üzə çıxıb. ġum yerində daha çox iri təsərrüfat küplərinin qırıqlarına təsadüf olduğu bildirilir. Tapıntılar içərisində müxtəlif ölçülü və müxtəlif formalı saxsı qablara məxsus qulplara və həmin qabların ağzının kənarlarının qırıqlarına xüsusilə tez-tez rast gəlinir [196, 2]. Bu tapıntılar eramızın III-V əsrlərində orada kənd tipli iri yaĢayıĢ məntəqəsi olduğundan xəbər verir. Hansı ki, həmin dövrdə Qırlartəpədə də intensiv həyat olub. Odur ki, həmin abidələri ayrılıqda deyil, kompleks halda təqdim etmək daha düzgün olardı. Qırlartəpənin qərb və Ģimal tərəfi uzun illər ərzində Ģumlanaraq əkilib. Abidənin cənub və Ģərq tərəfi yamac və kolluqdan ibarətdir. Üstünün mərkəzi hissəsi çökərək cama bənzəyən bu təpənin hündürlüyü 6 m, uzunluğu 40 m, eni isə 18 m-dir. 80-ci illərədək onun təbii təpə olduğu güman edilirdi. Lakin, 1982-ci ilin tədqiqatları zamanı Ağsu-Ġsmayıllı arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən təpənin qərb kənarındakı siçan və porsuq yuvalarının kənarında müxtəlif maddi-mədəniyyət nümunələrinin, o cümlədən keramika fraqmentlərinin, kömür və kül qalıqlarının olduğu müəyyənləĢdirilib [196, 1-2]. Bunlar, əlbəttə, Qırlartəpənin təbii deyil, süni 83
təpə olduğunu düĢünmək üçün yetərli dəlillər idi. Odur ki, orada 3x5 m ölçüdə ilkin yoxlama qazıntısı qoyulub. 1982-ci il mövsümündə qazıntını xama çatdırmaq mümkün olmasa da, hər halda Qırlartəpənin çoxtəbəqəli abidə olduğu müəyyənləĢdirilib. Oradan tapılan zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri və tikinti qalıqları əsasında bəlli olub ki, eramızın I minilliyinin ortalarınadək Qırlartəpədə intensiv həyat olub (I tablo, Ģək.1). 1983-cü il mövsümündə Qırlartəpədə tədqiqatlar ötən ildən yarımçıq qalmıĢ yoxlama qazıntısını geniĢləndirməklə davam etdirilib. Əvvəlcə 16x16 m sahədə qazıntı aparılıb. Sonra həmin sahə Ģimala doğru daha 8 m geniĢləndirilərək qazıntının ümumi sahəsi 384 kv.m-ə çatdırılıb (I tablo, Ģək.2). Qazıntıya baĢlanan ilk anlardan etibarən əldə olunan zəngin və rəngarəng maddi-mədəniyyət nümunələri içərisində keramika, metal və sümük məmulatı üstünlük təĢkil edib. Tapıntılar içərisində IV-V əsrlər üçün səciyyəvi olan çoxsaylı nümunələrlə yanaĢı, Dəmir, Tunc, hətta, Eneolit dövrünə aid əĢyalara və istehsal qalıqlarına da təsadüf olunub. Bütün bunlar isə orada Eneolit dövründən baĢlayaraq eramızın V əsrinədək intensiv həyat olduğuna dəlalət edir. Abidənin üst təbəqəsindən hicri tarixlə 771-ci ildə kəsilmiĢ ġirvanĢahlara məxsus mis sikkənin tapılması onu deməyə əsas verir ki, Qırlartəpədə V əsrdən sonra da həyat davam etmiĢdir. Lakin, sonrakı dövrdə həyat intensiv olmadığından, orada orta əsrlərə aid mədəni təbəqə yaranmamıĢdır. Görünür, V əsrdən sonrakı dövrdə o, yaĢayıĢ yeri və istehsal mərkəzi funksiyasını itirərək, sadəcə ġamaxı ilə Qəbələni birləĢdirən ticarət yolu üzərində dayanacaq- stansiya funksiyası daĢımıĢdır. Qazıntıda dərinlik 0,3-0,4 m-ə çatdırıldıqda təpənin Ģimal-qərb tərəfində yonulmuĢ çay daĢından hörülmüĢ tikinti qalıqları qeydə alınıb (IV tablo). Tədqiqat iĢləri davam etdirilərkən Ģimal və cənub tərəflərdə də yonulmuĢ çay daĢından hörülmüĢ divar qalıqları olduğu qeydə alınıb. Bunlar bir-biri ilə əlaqəli olan yan divarlar idi. Həm də bu divarlar Ģərqə doğru qazıntı sahəsindən kənara doğru davam edirdi. Qazıntı dərinə düĢdükcə yan divarlara perpendikulyar olan daha bir neçə divar qalıqları da üzə çıxıb. Lakin, təpənin mərkəzi hissəsinə yaxın yerlərdə hələ ki, divar qalıqları olduğu gözə dəymirdi. Ümumiyyətlə, yan divarlara yaxın nöqtələrə nisbətən mərkəzi hissədə mədəni təbəqə özünün rənginə və xarakterinə görə də fərqlənirdi. Belə ki, yan divarlara, xüsusən də Ģimal və qərb divarlarına yaxın yerlərdə mədəni təbəqədə müĢahidə olunan yanmıĢ torpaq və kül qalıqlarına mərkəzi hissədə rast gəlinmirdi. Orada, təbəqə demək olar ki, bütünlüklə qara torpaqdan ibarət idi. Bu isə təpənin Ģimal və qərb istiqamətdə olan yan divarlarına yaxın nöqtələrdə əsasən istehsal ocaqlarının cəmləĢdiyini ehtimal etməyə əsas verirdi. Yan divarlara perpendikulyar olan divar qalıqları isə hələ ki, təpənin mərkəzi hissəsinə gedib çatmırdı. Görünür, təpənin mərkəzi hissəsi çökərkən həmin divar qalıqları da nisbətən dərinə çöküb. Oradakı qara torpaqdan ibarət təbəqə də, məhz bu cür düĢünməyə əsas verirdi. Bu, əgər həqiqətən belədirsə, onda
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|