Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
88
Qırlartəpə materiallarının böyük bir qrupu əsasən dəmirdən, qismən də mis və gümüĢdən hazırlanmıĢ əmək alətlərindən, məiĢət və bəzək əĢyalarından, habelə, silahlardan ibarət metal məmulatıdır (XV tablo, Ģək. 6-15, 16, 17). Metaldan hazırlanmıĢ əmək aləti və məiĢət əĢyalarından dəmir qayçı, bıçaq, biz və qıyığı, bəzək əĢyalarından gümüĢ sancağı (XV tablo, Ģək.6), mis məmulatı içərisində üzük və sırğaları, silah nümunələrindən isə ox ucluğunu misal göstərmək olar. Həmin tapıntılardan yalnız gümüĢ sancağın ölkəyə kənardan gətirildiyi güman edilir. Metaldan olan digər tapıntıların isə əsasən yerli istehsal nümunələri olduğu Ģübhə doğurmur. Bu qəbildən olan tapıntılar içərisində bir ədəd dəmir ox ucluğu xüsusilə maraq doğurur. Onun tiyəsinin uzunluğu 6 sm, eni 1-1,5 sm, saplağının uzunluğu isə 5 sm-dir. Nisbətən uzun və iti saplağı var. Tiyəsi ilə saplağının arası kort formasındadır. Uc hissəsi üçbucaqvari formada olmaqla çapacağa bənzəyir (XV tablo, Ģək.13). Xatırladaq ki, buna bənzər ox ucluqları Qırlartəpəyə yaxın olan abidələrdən də bəllidir. Analoji nümunələrə Azərbaycandan çox-çox uzaq olan məmləkətlərdə də təsadüf olunub. Məsələn, tədqiqatçı Y.S.Xudyakovun fikrincə, belə ox ucluqlarına uzaq Zabaykalye və Çitada tez-tez rast gəlmək mümkündür. O, bəhs edilən ox ucluqlarının 22 nümunəsi barədə məlumat dərc edib [650]. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, qeyd olunan ox ucluqları həm Qafqazda, həm də Sibir çöllərində məskunlaĢan qədim türk tayfalarına mənsub olmuĢdur. Mütəxəssislərin fikrincə, Qırlartəpədə aĢkar edilən xırda və nisbətən yumru sapand daĢına bənzəyən, yaxud da üçbucaqvari formada iti tilli, ucu ĢiĢ daĢlar yerli sakinlər tərəfindən özünü müdafiə sistemini qurmaq məqsədilə tədarük olunub. Məlum olduğu kimi, Qırlartəpə tikinti kompleksində baĢlıca olaraq asanlıqla qəlpə verən, çəkiclə istənilən formada sındırılması asan olan qaya daĢlarından istifadə olunub. Lakin, sınmağa deyil, daha çox ovulmağa meyilli olan əhəngdaĢı tərkibli xırda, yumru və iti tilli daĢlar isə tikintidə istifadə oluna bilməzdi. Əslində, həmin daĢlar tikintidən deyil, oradakı anbar-arakəsmələrdən tapılmıĢdır. Sözsüz ki, yumru və kəsici daĢların bir yerdə, topa Ģəklində aĢkar edilməsi də təsadüfi hal kimi dəyərləndirilə bilməz. Bu amilləri nəzərə alaraq tədqiqatçılar onlardan daha çox sapand daĢı kimi istifadə olunduğunu güman edirlər. Tədqiqatlar zamanı əldə olunan daĢ alətlər içərisində qayıqvari formalı dən daĢları və onların qırıqlarına xüsusilə tez-tez təsadüf olunubdur. Bu isə onu göstərir ki, yerli sakinlər əvvəlki tarixi dövrlərdə olduğu kimi, ilk orta əsrlərdə də müxtəlif növ ərzaq məhsullarını üyütmək məqsədi ilə bu cür dən daĢlarından geniĢ istifadə ediblər. Qırlartəpədə cəmi bir ədəd ĢüĢə qab parçası tapılıb [198, 14]. Həmin tapıntı son dərəcə kiçik olduğundan onun hansı qaba uyğun gəldiyini müəyyən etmək mümkün olmamıĢdır. Əlbəttə, bu fraqmentin özü Qırlartəpə abidəsinin xarakteri və təyinatı barədə düĢünmək istiqamətində bəzi ehtimallar söyləməyə kömək edir. Sözsüz ki, orada Albaniya cəmiyyətinin yüksək təminatlı zümrəsi cəmləĢmiĢ olsaydı, onda o dövrün saray məiĢətinin göstəricisi olan nəfis ĢüĢə qabların olması 89
bir növ zərurət idi. Çünki, erkən orta əsrlərdə, yəni, ĢüĢə məmulatının yeni yayıldığı vaxtlarda o daha çox məhz dəbdəbəli saray məiĢətinin göstəricisi idi. Buradan da belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, IV-V əsrlərdə Qırlartəpədə saray həyat tərzi mövcud olmayıb. Beləliklə, aparılan geniĢmiqyaslı arxeoloji tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, III-V əsrlərdə Qırlartəpədə intensiv həyat olub. IV əsrin ortalarında orada yonulmuĢ çay daĢından və ağac konstruksiyalardan istifadə etməklə təqribən 1000 kv.m sahəni əhatə edən nəhəng tikinti kompleksi inĢa edilib. Qırlartəpə tikinti kompleksi hər Ģeydən öncə məhz özünün memarlıq quruluĢu etibarı ilə saray və ya məbəd tipli kompleks hesab edilə bilməz. Yəni, orada saray və ya məbəd əzəməti duyulmur. Onun Albaniyada, yaxud da qonĢu ərazilərdə tikilmiĢ antik dövr və ilk orta əsrlərə aid saray və məbəd tipli komplekslərə bənzərliyi barədə söhbət belə ola bilməz. Qırlartəpə tikinti kompleksini dövrün digər saray və məbəd tipli abidələrindən fərqləndirən mühüm əlamətlərdən biri də, çoxsaylı irili-xırdalı otaq-arakəsmələrdən ibarət olmasıdır. Hansı ki, həmin otaq- arakəsmələrin bir qismindən uzun müddət anbar kimi istifadə olunmuĢdur. Ġçərisində müxtəlif növ ərzaq məhsullarının saxlandığı iri təsərrüfat küpləri bunu qəti Ģəkildə təsdiq edir. Tədqiqatlar göstərir ki, Qırlartəpə tikinti kompleksinin qərb kənarında uzun müddət keramika istehsalı və metaliĢləmə sənəti ilə məĢğul olunub. Orada aĢkar edilmiĢ kürə qalıqları, istehsal tullantıları, istehsal alətləri və nəhayət, davamlı istehsal olduğunu təsdiqləyən yanıq torpaq və kül təbəqəsi bunu bir daha təsdiq edir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı oradan tapılan sümükiĢləmə və toxuculuq sənəti ilə bağlı maddi-mədəniyyət qalıqları, xüsusilə də əmək alətləri və istehsalat tullantıları isə Qırlartəpənin həm də müvafiq sənət sahələri üzrə mərkəz olduğuna dəlalət edir. Nəhayət, bütün bunlar yekun olaraq onu söyləməyə əsas verir ki, Qırlartəpə təqribən eramızın IV-V əsrlərində bir sıra mühüm sənət sahələrinin cəmləĢdiyi nəhəng istehsalat mərkəzi olub. Çox güman ki, orada Girdiman feodallarının müxtəlif sənətkarlıq məmulatlarına dair hərbi-iqtisadi sifariĢləri icra olunurmuĢ. Fikrimizcə, Mehranilərin gəliĢi, beləliklə də yerli feodalların fəal siyasi səhnədən kənarlaĢdırılması ilə Qırlartəpə də süqut etmiĢdir.
Miladdan əvvəl IV əsrdən baĢlayaraq ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynayan, eramızın I əsrindən etibarən yazılı mənbələrdə adı çəkilən Qəbələ Albaniyanın ilk paytaxt Ģəhəri olub. Alban hökmdarlarının baĢ iqamətgahı orada yerləĢirdi. I əsr müəllifi Böyük Plininin «Təbiət tarixi» əsərində «Kabalaka» [34, 25], II əsr müəllifi Klavdi Ptolemeyin «Coğrafiya dərsliyi» əsərində «Xabala» [206, 24] kimi adı çəkilən Qəbələnin adı orta əsr mənbələrində də tez-tez xatırlanır [31, 7-8]. Bununla belə, qədim və orta əsr müəlliflərinin məlumatları əsasında tərtib olunmuĢ xəritələrə əsasən, Qəbələnin dəqiq yerini
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|