Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
94
tanınan ərazidə olduğunu güman edir. Əlbəttə, bu mülahizələrlə qeyd-Ģərtsiz razılaĢmaq qeyri-mümkündür. Yəni, «Yanıq yer»də və «ġərif açığı»nda sadəcə olaraq saxsı məmulatı istehsal olunub. ġəhərin dulusçuluq məmulatı istehsalının bütünlüklə həmin yerdə cəmləĢdiyini də söyləmək doğru olmazdı. Çünki, digər yerlərdə, o cümlədən qala divarları daxilində, yəni, həm Səlbirdə, həm də Qala ərazisində bir neçə yerdə kürə qalıqları, istehsal ocaqları, çoxsaylı istehsal çıxarları tapılıb. Bu, o deməkdir ki, dulusçuluq məmulatı istehsalı həm Ģəhərin içərisində, həm də ətraf ərazilərdə mövcud olub. Ehtimal ki, kərpic, kirəmit və su tüngləri qala divarlarından kənarda, daha doğrusu, bilavasitə gil ehtiyatlarına yaxın ərazilərdə cəmləĢib. MəiĢət keramikası isə daha çox, məhz Ģəhərin içərisindəki emalatxanalarda istehsal olunub və elə oradakı kürələrdə də biĢirilib. Bütün bunlar isə dulusçuluq istehsalı sahəsində dərin ixtisaslaĢma olduğundan xəbər verir. Arxeoloji materialların təhlili göstərir ki, ölkənin paytaxtı olmaq statusunu itirəndən sonrakı dövrdə Qəbələnin dünyanın bir çox ölkələri və iri ticarət mərkəzləri ilə mədəni-iqtisadi əlaqələrinin miqyası da nəzərə çarpacaq dərəcədə geniĢlənib. ġəhər xarabalıqlarında və onun ətrafında aparılan tədqiqatlar zamanı tapılmıĢ çoxsaylı sikkələr, Çindən, Ġrandan, Roma imperiyasından gətirilmiĢ rəngarəng çeĢidli maddi-mədəniyyət nümunələri də bunu təsdiq edir. Məsələn, Qəbələ və onun ətrafından indiyədək bir neçə pul dəfinəsi tapılıb. Onların xeyli hissəsi Sasanilər dövrünə (226-551-ci illər) aid pullardır. Məsələn, 1964-cü ildə Qəbələ Ģəhəri xarabalıqlarından 2-3 km cənub-qərbdə taxıl əkmək üçün yer Ģumlanarkən içərisində Sasani Ģahı II Bəhramın (276-293-cü illər) adına kəsilmiĢ gümüĢ draxmalar olan nadir dəfinə tapılmıĢdır. Maraqlıdır ki, 200 ədəd sikkədən ibarət olan bu dəfinədə Sasani pulları ilə yanaĢı, Parfiya hökmdarı Qotarsın (41-51- ci illər), Roma imperatorları Otonun (69-cu il), Vaspasianın (69-79-cu illər), Trayanın (98-117-ci illər) və Adrianın (117-138-ci illər) denariləri də olduğu qeydə alınmıĢdır [31, 18-19, 34-35]. Bu tapıntılar əlbəttə, III əsrin sonu - IV əsrin əvvəllərində Albaniyanın Ġran və Roma imperiyası ilə ticarət əlaqələrində Qəbələnin fəal iĢtirakından xəbər verir [572, 181-183]. Daha bir dəfinə Ģəhər xarabalıqlarının yaxınlığında yerləĢən Tovla kəndinin cənub tərəfində tapılıb. Əfsuslar olsun ki, təsərrüfat iĢləri zamanı təsadüfən üzə çıxmıĢ bu dəfinədəki pulların əksəriyyəti əldən-ələ keçərək itirilmiĢdir. Həmin pullardan əldə edilərək tədqiq olunan nümunələr isə Sasani hökmdarları adından VI əsrdə zərb olunub. Göründüyü kimi, IV-VII əsrlərdə Qəbələnin ticarət əlaqələrində daha çox Sasani pullarından istifadə olunub. VIII əsrdən baĢlayaraq Ģəhərin ticarət dövriyyəsində ərəb pullarının da xüsusi çəkisinin artdığı müĢahidə olunur. Səlbirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıĢ ərəblərə məxsus çoxsaylı gümüĢ və mis pullar bunu təsdiq edir. Xatırladaq ki, Qəbələ və onun ətrafından yerli pullar da tapılmıĢdır. Bu isə Qəbələnin Albaniyanın digər Ģəhərləri və Ģəhər tipli iri yaĢayıĢ məntəqələri ilə olan qızğın ticarət əlaqələrinin mövcudluğuna dəlalət edir.
95
Qəbələ qazıntıları zamanı dünyanın ən müxtəlif ölkələrində istehsal olunmuĢ məiĢət və bəzək əĢyalarına da təsadüf olunmuĢdur. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, paytaxtın Bərdəyə köçürülməsi heç də Qəbələnin ölkənin əsas Ģəhəri olmaq funksiyasını itirməsinin nəticəsi kimi izah oluna bilməz. Əksinə, həm yazılı mənbələr, həm də arxeoloji tədqiqatların nəticələri Qəbələnin V əsrdən sonrakı dövrdə də intensiv inkiĢafından, ölkənin iqtisadi, mədəni və siyasi həyatında onun daha fəal iĢtirakından xəbər verir. Elə isə paytaxt hansı zərurət nəticəsində ölkənin əsas Ģəhərindən aran ərazidə yerləĢən Bərdəyə köçürülüb? Bizə belə gəlir ki, bu, hər Ģeydən öncə Mehranilərin gəliĢi, Girdiman vilayətinin hərbi- siyasi cəhətdən güclənməsi və faktiki olaraq onun Sasani Ġranından asılı olmaması ilə əlaqədar olmuĢdur. Gəlin, tarixə nəzər salaq. V əsrin II yarısında Albaniya artıq Sasani imperiyasının nüfuz dairəsinə daxil idi. Ermənistan və Ġberiya ilə müqayisədə o, nisbətən daha müstəqil siyasət yeritsə də, hər halda Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olunurdu. Belə bir vaxtda Ģah Xosrovun intiqamından qorxan Mehran böyük bir qüvvə ilə Albaniyaya gələrək Mehrəvan adlı Ģəhər salıb. Bunun ardınca Girdiman vilayətinin yuxarı əyalətlərinin sahibi olan 12 əyanı hiylə ilə öz yanına dəvət edərək onları qılıncdan keçirib [120, 101]. Təbiidir ki, Sasani hökmdarı özü Mehranilərə yazılı Ģəkildə tam sərbəstlik verdiyindən, onların yerli əyanlara bu cür divan tutmasına qarĢı çıxa bilməzdilər. Bununla belə, Sasanilər Mehranilərin getdikcə daha da güclənməsinin və yeni-yeni ərazilər ələ keçirməsinin məntiqi nəticəsi olaraq, bütövlükdə, mərzbanlığa nəzarəti də əldən vermək niyyətində deyildilər. Hadisələrin inkiĢafı isə buna doğru gedirdi. Odur ki, belə bir Ģəraitdə mərzbanlığın mərkəzini Qəbələdən Bərdəyə köçürmək Sasanilər üçün yeganə düzgün çıxıĢ yolu ola bilərdi. Çünki, Bərdə imperiyanın mərkəzinə daha yaxın idi. Qəbələ isə Mehranilərin demək olar ki, lap əlinin altında idi. Orta əsr mənbələrində konkret məlumat olmasa da, tarixi ədəbiyyatda paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə V əsrin II yarısında köçürüldüyü bildirilir. Lakin bu fikirdə olan müəlliflər unudurlar ki, V əsrin II yarısında paytaxtın əvəzlənməsi üçün elə bir ciddi siyasi amil mövcud deyildi. Ona görə də ölkənin paytaxtının məhz 630-cu ildə Qəbələdən Bərdəyə köçürüldüyünə dair A.M.Qarabağlının mülahizələri daha inandırıcı görünür [132]. Paytaxtın Bərdəyə köçürülməsi, əslində Girdiman ərazisində sərbəst hökmranlıq edən Mehranilərin əl-qolunu daha da açmıĢ oldu. Odur ki, onlar tədricən Göyçay çayının qərb sahilində olan ərazilərin, daha sonra isə Türyançay hövzəsinin torpaqlarını da ələ keçirdilər. Beləliklə, nəinki təkcə Qəbələ Ģəhəri, bütövlükdə Qəbələ mahalı onların təsir dairəsinə düĢdü. Qəbələ və Oğuz rayonları ərazilərindəki bir sıra toponimlər də həmin yerlərin Mehranilər nəslindən olan feodalların Ģəxsi mülkləri olduğunu düĢünməyə əsas verir. Buna misal olaraq Oğuz rayonundakı Vardanlı kəndini göstərmək olar. Fikrimizcə, «Vardanlı» toponimi Vardanın kəndi, Vardanın mülkü mənasını bildirir [54, 158]. Mehranilərin hökmran olduğu Girdiman vilayətinin güclənərək əslində dövlət içərisində dövlətə Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|