Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
92
ġəhərin Qala hissəsinin müdafiə divarları elə ilk baxıĢdan möhtəĢəmliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu günə qədər özünün ilkin görkəmini saxlamıĢ olan cənub divarları xüsusilə daha əzəmətlidir (XVII tablo). Qalanın əsas qapısı da cənub tərəfdəndir. Qapı yerinin sağında və solunda olan nəhəng bürclər demək olar ki, tam salamat vəziyyətdə qalmaqdadır (XVIII tablo). Yalnız bəzi yerlərdə bünövrə hissəsini möhkəmləndirmək məqsədilə ötən əsrin ortalarında orada müəyyən bərpa iĢləri aparılmıĢdır. Qala divarlarının bünövrə hissəsi dördkünc formada yonulmuĢ iriölçülü tuf daĢlardan, yuxarı hissəsi isə müxtəlifölçülü biĢmiĢ kərpiclərdən istifadə olunmaqla hörülüb. Tikintidə 30x30x6-7 sm ölçülü kərpiclər üstünlük təĢkil edir. Ġ.P.ġeblıkinin yazdığına görə, ümumiyyətlə, Qalanın cənub divarlarının tikintisində ölçülərinə görə fərqlənən 15 növ kərpicdən istifadə olunub [664, 90- 94]. Qalanı tikən ustalar biĢmiĢ kərpiclərin ölçü və düzülüĢ müxtəlifliyindən məharətlə istifadə etməklə sözün əsl mənasında nadir memarlıq nümunəsi yarada bilmiĢlər. Zəngin və rəngarəng memarlıq üslubu qala bürclərində daha aydın görünür. Yeri gəlmiĢkən deyək ki, qalanın cənub divarında 4 bürc qalıb. Onların hamısı yarımdairəvi formadadır. Bürclərin hündürlüyü təqribən 10-14 m, diametri 6-8 m, divarlarının qalınlığı isə 4 m-dir. Qala bürclərində 70 cərgəyədək biĢmiĢ kərpicdən istifadə olunduğu bildirilir. Qalanın qərb tərəfində müdafiə divarlarının yerüstü qalıqları yalnız bəzi yerlərdə bilinir. ġərq tərəfdə isə Govurluçay qala divarlarını bütünlüklə yuyub aparmıĢdır. Yalnız Ģimal-Ģərq küncdə nəhəng yarımdairəvi bürcün qalıqları mövcuddur. Məlumat üçün bildirək ki, 80-ci illərin ortalarında F.V.Qədirov qalanın cənub divarlarını arxeoloji cəhətdən öyrənməyə cəhd göstərmiĢdir. Onun qala darvazası ətrafında aparmıĢ olduğu qazıntılar zamanı çoxsaylı küp qəbirləri aĢkar edilmiĢdir. Bununla belə F.V.Qədirov qala divarların tikilmə tarixi barəsində inandırıcı fikir söyləyə bilməmiĢdir. Qəbələ Ģəhərinin xarabalıqlarında arxeoloji tədqiqatlar aparılarkən, orada antik dövrə və ilk orta əsrlərə aid çoxlu yaĢayıĢ binaları, ictimai binalar və istehsal ocaqları üzə çıxarılmıĢdır. 1960-cı ildə Qalanın Ģərq hissəsində, Govurlu çayının sahilində Ö.ġ.Ġsmizadə tərəfindən tədqiqatlar aparılarkən ilk orta əsrlərə aid daha bir neçə tikinti qalığı aĢkar edilib. 1961-ci ildə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi ilə Qalanın mərkəzi hissəsində açılan nəhəng ictimai bina da indiyədək Qəbələ qazıntılarından bəlli olan nəhəng tikinti qalıqlarından hesab edilir. Binanın bünövrəyə yaxın hissələri iriölçülü yonulmuĢ əhəng daĢından, üst hissəsi isə kvadrat - formalı biĢmiĢ kərpiclərdən istifadə olunmaqla inĢa edilib. Ö.ġ.Ġsmizadə və S.M.Qazıyev tərəfindən aĢkar edilən həmin tikinti qalıqlarının IX əsrə aid olduğu güman edilir. Keçən əsrin 50-ci illərindən digər müsəlman respublikalarında olduğu kimi, Azərbaycanda da orta əsr Ģəhərlərinin abadlığı ilə bağlı problemlərin öyrənilməsinə diqqət artıb [66; 282; 315; 318]. Bu mənada Qəbələdə aparılan tədqiqatlar da Ģəhərin su təchizatını öyrənmək baxımından maraq doğurur. Məsələn, 93
S.M.Qazıyev Səlbir ərazisində tədqiqatlar apararkən orada bir neçə yerdə su arxları aĢkar etmiĢdir [129, 28]. ġimal-cənub istiqamətində olan belə bir arxın eni və dərinliyi 40 sm-dir. O, kvadratformalı biĢmiĢ kərpicdən səliqə ilə hörülüb. Arxın içərisinə bir-birinə geydirilmiĢ saxsı su tüngləri düzülüb. Tünglərin uzunluğu 42 sm, diametri dar tərəfində 10, enli tərəfdə isə 16 sm-dir. S.M.Qazıyev tərəfindən Səlbirin Ģərq tərəfində, Govurlu çaya yaxın hissədə daha bir su arxının qalıqları aĢkar edilib. Uzunluğu 10 m, eni 40, dərinliyi isə 45 sm olan bu arx Ģəhər ərazisini qərb tərəfdən kəsərək Govurluçay istiqamətində uzanır. S.M.Qazıyev tərəfindən Səlbirdə yanları 12 sıra kərpiclə hörülmüĢ daha bir arx qeydə alınmıĢdır. 22x22x4,4 sm ölçüdə biĢmiĢ kərpiclə hörülmüĢ bu arxın uzunluğu 10 m, eni 40, dərinliyi isə 45 sm-dir. Qəbələdə su təchizatına xidmət edən qurğuların qalıqları Govurlu çayının yuyaraq dərin uçquna çevirdiyi Ģərq tərəfdə daha aydın müĢahidə edilir. Oradakı çoxsaylı su tüngləri, kərpicdən hörülmüĢ arx və quyu yerləri də Ģəhərin su təchizatı Ģəbəkəsi barədə təsəvvür yaradır. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunan maddi- mədəniyyət nümunələri içərisində də saxsı tünglər çoxluq təĢkil edir. Maraqlıdır ki, qazıntılar zamanı su xətlərinin ayrıcında istifadə edilən üçkünc və ya dördkünc qablar da tapılıb. Yəni, tüngləri həmin qablara geydirməklə su xətti müxtəlif istiqamətlərə yönəldilib [296, 82-105; 298, 45-49; 311, 455-456]. Yazılı mənbələrdə də Qəbələnin su təchizatı barədə məlumatlara rast gəlirik. Məsələn, Bədr ġirvani XV əsrin I yarısında Qəbələdə olarkən, oradakı çarhovuza 42 beytdən ibarət Ģeir həsr etmiĢdir [212, 51]. Ətrafdan bolsulu çayların axması və yaxın ərazilərdə çoxsaylı Ģirin sulu bulaqlar olması da əlbəttə ki, Ģəhərin su təchizatı probleminin həllində müsbət rol oynamıĢdır. Hansı ki, yerli sakinlər həmin çayların suyundan indi də suvarma məqsədilə, bulaqlardan isə içməli su mənbəyi kimi geniĢ istifadə edirlər. Qəbələ antik dövrdə olduğu kimi, ilk orta əsrlərdə də çox mühüm sənətkarlıq mərkəzi olaraq qalmaqda idi. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıĢ zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri orada daĢiĢləmə, metaliĢləmə, sümükiĢləmə, ağaciĢləmə, dulusçuluq, ĢüĢə istehsalı, zərgərlik, boyaqçılıq, dabbağlıq, toxuculuq və bir sıra digər sənət sahələrinin geniĢ inkiĢafından xəbər verir. Görünür, Qəbələ regionun mərkəzi kimi, həm də ətraf yaĢayıĢ məntəqələrinin əhalisinin sənətkarlıq məhsullarına olan ehtiyaclarını ödəyirmiĢ. Qəbələdə tikinti-abadlıq iĢlərinin miqyası həmiĢə böyük olub. Təbiidir ki, bu məqsədlə istifadə olunan kərpic, əhəng, kirəmit, üzlük material, metal və xarratlıq məmulatı Ģəhərin özündə və yaxud da ətrafında istehsal olunurdu. Qəbələnin sənətkarlıq məhəlləsinin yeri barədə Ö.ġ.Ġsmizadə, Q.M.Əhmədəv və F.V.Qədirov tərəfindən müxtəlif mülahizələr söylənilib. Məsələn, Q.M.Əhmədovun fikrincə, Ģəhərin sənətkarlar məhəlləsi Govurlu çayının sol sahilində, «Yanıq yer» adı ilə bəlli olan ərazidə yerləĢib [31, 48]. F.V.Qədirov isə sənətkarlar məhəlləsinin oradan bir qədər Ģərqdə yerləĢən, «ġərif açığı» adı ilə
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|