Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
100
divardan ibarətdir. Biri digərindən təqribən 1,2-1,5 m məsafədə olan bu divarlar bir-birinə paralel olmaqla pilləvari formada tikilərək, arası torpaqla doldurulub (XXVI tablo). Bu isə nəticə etibarı ilə həm divarların, həm də valın möhkəmliyinə təminat yaradıb. Qala divarlarının tikintisində əsasən 42x35x15 sm ölçülü və tərkibində saman qatıĢığı olan çiy kərpic nümunələrindən istifadə olunmuĢdur. Ehtimal ki, həmin kərpiclər kənar yerdə deyil, məhz qala divarlarının çöl tərəfi boyunca qazılaraq xəndək vəziyyətinə salınan ərazinin torpağından kəsilmiĢdir. Xatırladaq ki, tərkibində saman qatıĢığı olan bu cür çiy kərpiclər daha çox Sasani dövrünün arxitekturası üçün səciyyəvi olubdur [262; 320, 5]. Bəyimli qalasında axtarıĢlar zamanı ekspedisiya üzvlərinin diqqətini cəlb edən bir ədəd daĢ sütun altlığının elmi əhəmiyyəti barədə də danıĢmağa dəyər. Qalanın ətrafındakı əkin yerindən tapılan həmin sütun altlığı yerli sakinlərin dediyinə görə, 70-ci illərdə ərazi plantaj edilərkən üzə çıxıb və sahəni təmizləmək məqsədi ilə onu kənara tullayıblar. Hündürlüyü 45 sm olan sütun altlığı nisbətən yumĢaq tərkibə malik məsaməli daĢdan yonulub. Alt hissədə eni 75 sm, üst hissədə isə 65 sm-dir (XXXIV tablo, Ģək. 6; XXXVI tablo, Ģək. 1-3). Xatırladaq ki, forma etibarı ilə Qəbələdən tapılmıĢ antik dövrə aid daĢ sütun altlıqlarına oxĢardır [310, 99]. Fərq burasındadır ki, bu tapıntı Qəbələdən məlum olan nümunələrlə müqayisədə bir qədər kobud hazırlanıb. Bu cür əzəmətli daĢ sütun altlıqlarından adətən iri ictimai binalarında spesifik arxitektura elementi kimi istifadə olunub. Yerli sakinlərin verdiyi məlumata görə, Bəyimli kəndinin Ģimal-qərbindəki «Uzun dərə» adlı yarğanda bu cür iri və qismən də məsaməli təbii daĢ ehtiyatı mövcuddur. Bəyimli qalasında aparılmıĢ ilkin arxeoloji tədqiqatlara əsasən aĢağıdakı nəticəyə gəlmək olar: 1.
Ətrafının ilk orta əsr Ģəhərləri üçün səciyyəvi olan möhtəĢəm qala divarları ilə möhkəmləndirilməsi və içərisində ən azı bir neçə əsr ərzində intensiv həyat olması, külli miqdarda istehsal qalıqları, təsərrüfat və məiĢət vasitələri tapılması faktı deməyə əsas verir ki, Bəyimli qalası Azərbaycanın ilk orta əsr Ģəhərlərindən biri olub. 2.
Aparılan yoxlama qazıntıları nəticəsində müəyyən olunmuĢdur ki, Bəyimli qalası birtəbəqəli abidədir. Orada Ģəhər həyatı təqribən VI əsrin əvvəllərində baĢlanıb, IX əsrin əvvəllərində isə həyat dayanıb. Üst qatda biĢmiĢ kərpic nümunələrinin çoxluğu, tək-tək Ģirli qab fraqmentlərinin tapılması və nəhayət, ilk müsəlman qəbirlərinin mədəni təbəqəni kəsməsi bunu tam təsdiq edir. BaĢqa sözlə, Bəyimli qalasında həyatın baĢlaması xronoloji baxımdan Mehranilərin Albaniyaya gəlməsi dövrünə, burada həyatın dayanması isə Albaniya ərazilərinin Xilafət orduları tərəfindən istilasının baĢa çatdığı dövrə təsadüf edir. Deməli, Bəyimli qalası məhz Mehranilər dövründə əsası qoyulan Azərbaycan Ģəhərlərindən birisidir. 3.
koordinatları etibarı ilə daha çox Mehrəvan Ģəhərinə uyğun gəlir [59]. Məlum 101
olduğu kimi, orta əsr mənbələrində adı çəkilən Mehrəvan Ģəhərinin əsası Mehranilərin Albaniyaya gəliĢi zamanı qoyulub [120, 101]. 4.
Maraqlıdır ki, Mehrəvan və Girdiman Ģəhərlərinin adı istisna olaraq ancaq sırf ilk orta əsr mənbələrində, yaxud da bilavasitə ilk orta əsrlərə dair tarixi mənbələrdə çəkilir. Sonrakı dövrlərə aid mənbələrdə isə ümumiyyətlə onların adı çəkilmir. Bu da sözsüz ki, daha çox orada həyatın kəsilməsi ilə əlaqədar ola bilərdi. Görünür, Mehranın vəfatından sonra Mehrəvan adı tədricən unudularaq yerləĢdiyi vilayətin, yaxud da sahilində olduğu çayın adına uyğun olaraq «Girdiman» adı ilə tanınıb. Akademik Z.M.Bünyadov Girdimanı «orta ölçüdə olan ikinci kateqoriya Ģəhərlər, yəni, qapalı Ģəhərlər» sırasına daxil edib. Onun fikrincə, «əldən-ayaqdan uzaq olan yerdə, əsas ticarət yollarından kənarda yerləĢən bu Ģəhər sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olmaqdan savayı, hərbi dəstələrin saxlandığı qala olub» [43, 142]. Görkəmli mənbəĢünas alim, akademik N.M.Vəlixanlının fikrincə, yerli hakimlərin hərbi dəstələri ilə yanaĢı, onların iqamətgahı da məhz Girdiman Ģəhərində yerləĢirmiĢ [24, 47]. S.P.Tolstov əl-Məsudiyə istinadən Orta Asiya ərazisində də Girdiman adlı Ģəhər olduğunu bildirir [626, 232]. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Bəyimli qalasının mövcudluğu ilə, Mehrəvan haqqındakı mənbə məlumatları da xronoloji baxımdan üst-üstə düĢür. Əksinə, Bəyimli qalasında həyat kəsildikdən sonra Mehrəvan haqqında məlumatlar da tədricən yoxa çıxır. Bunlar təsadüfdürmü? 5.
Albaniyada siyasi hakimiyyətə nəzarət etdikləri dövrə aid daha bir möhtəĢəm Ģəhər yeri olduğunun müəyyənləĢdirilməsi, fikrimizcə, həm də bütövlükdə Girdiman vilayətinin Albaniyanın qərbində, yaxud da Ģimal-qərbində deyil, məhz ġirvan ərazisində lokalizəsi ilə bağlı söylənilən mülahizələrin daha inandırıcı olduğuna dair yeni sanballı sübut kimi dəyərləndirilə bilər [54, 152-163].
Bu abidə Ġsmayıllı rayonu ərazisində, eyni adlı kəndin cənub tərəfində yerləĢir. Xatırladaq ki, e.ə. I minilliyin ortalarından bizim eranın ortalarınadək olan minillik dövrü əhatə edən bir sıra çox mühüm maddi-mədəniyyət abidələri, o cümlədən Mollaisaqlı, ġıxdərə təpəsi, QıĢlaq, Hacıhətəmli, Vəng, Sultankənd və Balik abidələri də coğrafi ədəbiyyatda Alazan-Həftəran, yaxud da Ġvanovka yaylası kimi tanınan bu ərazidə yerləĢir. Bu abidələrin demək olar ki, hamısı ərazidə təsərrüfat iĢləri görülərkən təsadüfən üzə çıxıb. Ötən əsrin 30-cu illərində Y.A.Paxomov tərəfindən Qalagah ərazisində ilkin arxeoloji tədqiqatlar aparılmıĢdır [575]. O, 1935-38-ci illərdə M.V.Baxmutova ilə birlikdə Qalagah və onun yaxınlığında yerləĢən Sultankənd ətrafında küp qəbirlərinin varlığını müəyyənləĢdirərək onları tədqiq etmiĢdir [572]. Xatırladaq ki, Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|