Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
36
BİRİNCİ FƏSİL CAVĠDĠN HƏYATI, ƏDƏBĠ MÜHĠTĠ VƏ ĠLK QƏLƏM TƏCRÜBƏLƏRĠ 1. HƏYATI. (Hüseyn Cavid Rasizadə 1882-ci ildə oktyabrın 24-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Cavidin həm ata, həm də ana tərəfindən babaları Şahtaxtı kəndində yaşamış və həmişə əkinçiliklə məşğul olmuşlar. Ata babası Məşədi Qulu aşıq şeirlərini və klassik şairlərin əsərlərini əzbərləməyi sevər, məclislərdə onları muğamat üstündə oxuyar, özü də bəzən bədahətən şeir deyərmiş. Şairin anası Ümmileylanın da yaxşı səsi varmış. O da qadın məclislərində el bayatılarını, ağıları məlahətli səslə oxuyan və ―xeyrə-şərə yarayan‖ bir qadın imiş. Şairin atası Molla Abdulla aşağı ruhani silkinə mənsub bir rövzəxan idi; mollalıqdan daha çox musiqini, muğamatı və şeiri yaxşı bilməsi və məlahətli səsi ilə tanınmışdı. Yaxşı səsinə görə onu tez-tez Bakı, Şamaxı, Gəncə, Nuxa, Yerevan və (eləcə də Cənubi Azərbaycan və İran şəhərlərinə dəvət edərlərdi. 1877-ci ildə bu ailə Şahtaxtıdan Naxçıvana köçür. Hüseyn burada anadan olur. Cavidin özündən başqa dörd qardaşı və üç bacısı olmuşdur. Ortancıl qardaşı Əhmədin də yaxşı səsi vardı. Xanəndəlik və bəzən də mərsiyəxanlıqla dolanardı. Kiçik qardaşı Əlirza müəllim idi. Bu qardaşlardan ancaq biri — Şeyx Məhəmməd Rasizadə ruhani təhsili almışdı ki, o da az sonra ruhaniliyi tərk edib, ömrünün 35 ilini müəllimlik etmişdir. Məhəmməd Rasizadənin müəllimlik fəaliyyətinin son on beş ili sovet dövrünə təsadüf etmişdir. Cavidin mənəvi inkişafında bu böyük qardaşının təsiri çox olmuşdur. Tələbəlik illərində Cavidə maddi kömək edən də Şeyx Məhəmməd olmuşdur. Cavid ibtidai təhsilini Naxçıvanda, Məhəmməd Tağı 37
Sidqinin məktəbində almışdı. M.T.Sidqi (1854-1903) XIX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanın hər iki hissəsində tanınmış görkəmli maarifçi ziyalılardan biri idi. O, istedadlı şair, zamanına görə geniş biliyə malik, hazırlıqlı bir pedaqoq idi. Əvvəlcə Ordubadda məktəbdarlıq edən Sidqi 1893-cü ildə Naxçıvana köçüb burada öz təşəbbüsü ilə dördsinifli bir məktəb açmışdı. O bu məktəbə ―Məktəbi-tərbiyə‖ adı vermişdi. Burada dərslər yeni üsul ilə keçilirdi. Sidqinin məqsədi gənc nəsli müasir ruhda tərbiyə etmək idi. Buna görə də o, müdiri olduğu məktəbə dövrünün mütərəqqi fikirli müəllimlərini cəlb etmişdi. Bu müəllimlərdən biri də Qori seminariyasını bitirmiş Mirzə Ələkbər Sultanov idi. ―Məktəbi-tərbiyə‖də ana dili, tarix, coğrafiya, hesab fənləri tədris edilirdi. Bunlardan başqa rus və fars dilləri də keçilirdi. Təcrübə məşğələlərində (azərbaycancadan farscaya, farscadan azərbaycancaya, eləcə də ruscadan azərbaycancaya, azərbaycancadan ruscaya tərcüməyə xüsusi saatlar ayrılırdı. M.Sidqinin əlyazması şəklində qalmış dərslikləri və konspektləri göstərir ki, ana dili, tarix, coğrafiya və fars dili dərslərini və qismən tərcümə məşğələlərini o özü aparırmış. O zaman Azərbaycan dilində bir çox dərsliklər olmadığından Sidqi özü müxtəlif mənbələrdən istifadə edərək, verdiyi dərslə- rə aid dərsliklər tərtib edirmiş. Onun şəxsi arxivində olan bu dərsliklər, konspektlər və dərs cədvəllərindən aydın olur ki, Sidqi şagirdlərinə ibtidai məktəb həcmindən çox geniş məlumat verməyə çalışırmış. Sidqinin bu əlyazmaları keçən əsrin 80-90-cı illərində ümumiyyətlə Azərbaycanda məktəbdar- lığın və tərbiyə elminin tarixini öyrənmək üçün də çox əhəmiyyətlidir. ―Məktəbi-tərbiyə‖ uşaqlarını məktəbə qoyan ailələrin və maarifpərvər yerli ziyalıların maddi köməyi ilə yaşayırdı. Yoxsul ailədən olan şagirdlərdən təhsil haqqı alınmırdı. Sidqi özü də müəllimlikdən başqa heç nəyə gümanı gəlməyən, yoxsul, lakin son dərəcə fədakar, müəllimlik sənətini ürəkdən 38
sevən, vətənpərvər, ictimaiyyətçi bir ziyalı idi. Sidqi dərslərin ana dilində tədris edilməsinə ayrıca əhəmiyyət verirdi. Onun ―Məktəbi-tərbiyə‖də dərslərdən əlavə öz şagirdləri və şəhər ziyalıları üçün oxuduğu bir çox məzmunlu mühazirələri, Nəriman Nərimanov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə kimi bir çox Azərbaycan ziyalılarına, Təbriz, Urmiyə və Tehranda yaşayan dostlarına yazdığı məktublar və aldığı cavablar göstərir ki, maarifpərvər yazıçı və müəllim o zamankı ədəbi-bədii dilin sadələşdirilməsi zərurətini də çox aydın dərk etmiş və ana dilində tədrisin əsaslandırılması və dildə xəlqilik uğrunda, ədəbi dilin sadələşdirilməsi uğrunda mübarizə edən qabaqcıl ziyalıların səsinə səs vermişdir. Sidqi o zamankı ədəbi dili (mətbuat dili,
məktublaşma və s.) tənqid edirdi: ―Bu dil bir libasa bənzəyir ki, guya pambığı Türküstanda əkilib, ipliyi İranda əyrilib, rəngi Ərəbistanda verilib, özü Azərbaycanda toxunub, Rusiyada gömrüklənibdir‖ 1 . Sidqi ―əsri-hazırda yer üzündə hər qövm və hər tayfa öz danışdığı dildə yazır‖ 2 prinsipinə əsasən tələb edirdi ki, ―Azərbaycan məktəblərində Azərbaycan dili tədrisinə böyük əhəmiyyət verilməlidir; çünki ―əvvəla ana dilidir, saniyən vətən dilidir, salisən millət dilidir‖ 3 . Sidqi özü də bu prinsipə əməl edirdi. Azərbaycan dilində yazdığı lirik və epik şeirlərini, məktublarını, dərslik və konspektlərini çox sadə, anlaşıqlı bir dildə yazır, şagirdlərini də bu yola çağırırdı. Sidqinin məktəbində təhsil alan şagirdlər ana dilini yaxşı öyrəndikləri kimi, fars və rus dilində də yazıb oxumağı öyrənir, müasir elmlər haqqında ilk məlumatı ala bilirdilər. Bu mütərəqqi işlərinə görə də o dövr Azərbaycanın bütün qabaqcıl ziyalıları, yazıçı, müəllim və məktəbdarları Sidqinin yaradıcılığına, xüsusən elmi-pedaqoji fəaliyyətinə çox yüksək
1 1896-cı ildə. M.T.Sidqinin ―Məktəbi-tərbiyə‖də oxuduğu nitqin surəti, Respublika əlyazmaları fondu (sonrakı səhifələrdə bu fondun adı ixtisarla ―Rəf‖ şəklində veriləcəkdir), arx. 7—Q-337. 2 Məmmədəli Sidqi. ―Sidqinin tərcümeyi-halı‖, Rəf, arx. 25, № 1—2/55. 3 M.T.Sidqi. 1856-cı ildə ―Məktəbi-tərbiyə‖də oxuduğu nitq. Respublika əlyazmaları fondu, arx. 7-Q-3(33)
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|