27
münasibətini aydın bildirməməsi bütün ədəbi ictimaiyyəti,
eləcə də M.Quliyevi çox narahat edirdi. Tənqidçi, haqlı olaraq,
Cavidin xalq tarixinin ən məsuliyyətli bir dövründə böyük,
cahanşümul ictimai-siyasi hadisələrə laqeyd qalmasını onun
yaradıcılığında və görüşlərində ciddi, bağışlanılmaz bir gerilik
hesab edirdi. Xüsusən Cavidin 1926-cı ildə ―Topal Teymur‖
əsərini nəşr etdirməsini nəzərdə tutaraq M.Quliyev qeyd edirdi
ki, Cavidin belə bir əsəri yazması ―onun inqilabi yaşayış
məsələlərinin həllindən üz çevirdiyini göstərir‖
1
.
―Hüseyn Cavidin ―Uçurumu‖ məqaləsində M.Quliyev şairin
inqilabdan əvvəl yazıb, ilk dəfə 1926-cı ildə nəşr etdirdiyi
―Uçurum‖ faciəsini də ətraflı təhlil etmiş və əsərin nöqsanlarını
göstərmişdir. Kəskin tənqidləri ilə şairə kömək etməyə çalışan
M.Quliyev onun yeni həyata yaxınlaşması, yeni ideyaları
mənimsəməsi üçün qayğı bəsləyir, təkidlə şairi müasir həyata
doğru səsləyirdi; o, nədən yazmaq, necə yazmaq haqqında şairə
məsləhət verməkdən də çəkinməyib deyirdi ki, ―Cavid müasir
həyatın
böyük
məsələləri,
möhtəşəm
vəzifələri
ilə
yaşamalıdır‖
2
.
Bu illərdə bəzi sadəlövh Cavid kimi yazıçılara elə baxırdılar
ki, guya bu yazıçılar marksizmi çox yaxşı bilə-bilə ona əməl
etmək istəmirlər. M.Quliyev belə sadəlövhlükdən çox uzaq idi
ki, bu da onun tənqidinin ən yaxşı cəhətlərindən biri idi. Bu
zaman həm klassiklərə, həm də müasir təcrübəli yazıçılara
haqsız hücumlar edən təsadüfi savadsız ―tənqidçilər‖ də
tapılırdı. İ.Cahangirov yazırdı ki: ―Cəfər Cabbarlının ―Aydın‖
və ―Oqtay Eloğlu‖ əsərləri Şura hökumətinə tamamilə zidd
əsərlərdir. Məhəmməd Hadi və Hüseyn Cavid burjuaziyasının
şeypur çalanlarıdır‖. ―İblis‖də bütün varlıq inkar edilir. Burada
insanlar da iblis olaraq göstərilir. ―Şeyx Sənan‖ bir sözlə bütün
1
―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 11.
2
―Maarif və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1926, № 11.
28
dünyada islam dinini nəşr etdirmək istəyir‖
1
. Belə cızmaqaralar
ədəbi hadisələrə, özünəməxsus yaradıcılıq yolu ilə gedən
sənətkarlara, qeyri-elmi, yanlış münasibətin nəticəsi idi.
M.Quliyev təcrübəli yazıçılara, çığırdaşlara münasibətdə
partiya göstərişlərini əsas tutaraq belə hesab edirdi ki, Cavid
kimi orijinal bir sənətkarı zorakılıqla müasir ədəbi həyatdan
uzaqlaşdırmaq, əsassız olaraq onu düşmən cəbhəsinə atmaq və
öz çirkin fikirlərini yaymaq üçün Azərbaycan şairinin
nüfuzundan sui-istifadəyə çalışan düşmənə imkan vermək
böyük səhvdir, ədalətsizlikdir, partiyanın ədəbiyyat sahəsindəki
siyasətinə ziddir.
Cavidin gec-tez sosialist quruluşunun böyük əməllərini dərk
edəcəyinə, yeni yaradıcılıq yolu tutacağına, yeni ədəbi hərəkata
qoşulacağına şübhə ola bilməzdi. Onun yaradıcılığının və
görüşlərinin təbii istiqaməti buna ümid verirdi. İnqilabdan
əvvəl Cavid, bütün ziddiyyətlərinə baxmayaraq, burjua-
mülkədar münasibətlərinə və əxlaqına, dini təəssübkeşliyin
müdafiəçisi
olan
ruhaniliyə,
beynəlxalq
imperializmə,
müstəmləkə əsarətinə nifrət bəsləyən və zəhmətkeşlərin
―füqərayi-kasibənin‖ faciəli taleyini düşünən, inqilaba rəğbət
bəsləyən radikal xırda burjua görüşlü yazıçılardan biri idi. Belə
bir yazıçı üçün sosialist inqilabı ideyalarına yaxınlaşmaqdan
başqa bir yol ola bilməzdi. Marksist tənqidçilər üçün bu aydın
bir həqiqət idi.
Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığı çox ziddiyyətli idi.
Onun görüşlərində müəyyən dərəcədə burjua mövhumatı,
mücərrəd ―azadlıq‖ ideyaları, fərdiyyətçilik var idi. Şair ―Topal
Teymur‖ kimi məfkurəcə nöqsanlı bir əsəri yazdığı illərdə də
bu burjua mövhumatı təsirlərindən hələ xilas ola bilməmişdi.
Lakin 20-ci illərə qədərki Cavid, bütün qüvvətli və zəif
cəhətləri ilə bərabər, köhnə cəmiyyət quruluşunun yaratdığı
Cavid idi. Yeni şərait, sovet varlığı, inqilabi ideyalar isə
1
İ.Cahangirov. ―Azərbaycan Dövlət Bədaye Teatrı‖, Bakı, Azərnəşr, 1923,
səh. 67-79.
29
Cavidi, tədriclə də olsa, dəyişirdi, yeni Cavid hazırlayırdı. Həm
də bu dəyişiklik bir şairin yox, bütün təcrübəli yazıçıların,
cığırdaşların yaradıcılığında aydın görsənirdi. Bir çoxları bu
həqiqəti görmürdülər. Onlar ancaq keçmiş Cavidi nəzərdə tutur
və öz aləmlərində ona ―müasir tələblər‖ nöqteyi-nəzərindən
yanaşır, onun keçmiş yaradıcılıq ideyalarını yeni cəmiyyət
quruculuğuna qarşı qoyurdular; şairin yeni həyata münasibətini
―İblis‖, ―Şeyda‖, ―Şeyx Sənan‖ əsərləri ilə ölçürdülər.
Ümumiyyətlə bədii yaradıcılığın mürəkkəb bir hadisə
olduğunu, ədəbi prosesin dialektikasını başa düşürdülər. Bunlar
şəraiti,
sovet
varlığının
böyük
təsir
gücünü
qiymətləndirməyənlər, şüuru varlıqdan irəli tutanlar idi.
M.Quliyev isə bəzən yazılarında ―solçuluğa‖ yol verməsinə
baxmayaraq, belə düzgün bir prinsipə əsaslanırdı ki, varlıq
bədii şüuru dəyişdirməyə qadirdir. Buna görə də bütün başqa
marksist yazıçılar, tənqidçilər kimi, o da Cavidi vurub aradan
çıxarmağa yox, dəyişməkdə, yeni cəmiyyət quruculuğu
uğrunda mübarizəyə qoşulmaqda ona kömək etməyə çalışırdı.
O, şairin yeni bir yaradıcılıq istiqaməti tutacağına ümidini
itirmirdi. Belə də oldu: artıq 20-ci illərin ortalarından Cavidin
yaradıcılığında və dünyagörüşündə ciddi bir dönüş başlandı.
Şairin marksist tənqidçiləri bu dönüşü diqqətlə izləyirdilər.
Cavid ―Azər‖ poemasından ilk parçaları nəşr etdirdiyi zaman
M.Quliyev yazırdı ki, ―bu axır zamanlarda Hüseyn Cavidin
―Azər‖ adlı yeni əsəri dərc edilir... ―İnqilab və mədəniyyət‖
məcmuəsində dərc edilən parçalara istinad edərək Cavidin
―Teymurləng‖ yolundan çıxıb, yeni yol aradığını qeyd etmək
olar‖
1
. Doğrudan da, ―Azər‖ poeması nəinki Cavidin
yaradıcılığında,
ümumiyyətlə
1926-1930-cu
illərin
poeziyasında mühüm ədəbi hadisələrdən biri idi. Hərçənd bu
əsərin məziyyətlərinin o zaman layiqli qiymətləndirildiyini
iddia
etmək
olmaz;
bununla
belə
―Azər‖in şairin
1
―İnqilab və mədəniyyət‖ məcmuəsi, 1928, № 8-9.
Dostları ilə paylaş: |