17
Qaratay-Altunsaç kimi bir çox dramatik xətlər meydana çıxır.
M.Cəfər onu da qeyd edir ki, Cavid dramaturgiyasında diqqəti
cəlb edən sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, bu
dramların çoxunda dramatik situasiya, hadisələrin təbiətinə
uyğun olaraq, gah tədrici, gah da əksinə, müəyyən nöqtələrdə
çox gərgin bir şəkildə inkişaf edir. İlk nəzərdə belə görünür ki,
bu üsul tamaşaçıları həmişə intizarda saxlamağa mane olacaq.
Lakin əksinə, Cavid faciə qəhrəmanının bu ani, xoşbəxt
dəqiqələrini ümumi hadisələrlə elə üzvi surətdə bağlaya bilir
ki, bu dəqiqələr tamaşaçıda daha gərgin vəziyyət və coşqun
maraq oyada bilir. Cavidin səhnə əsərlərində dramatik
gərginliyi, xüsusən lirizm və emosionallığı qüvvətləndirən
cəhətlərə gəldikdə, M.Cəfər surətlərin mənəvi çırpıntılarının
son dərəcə şairanə bir dillə verilməsini sənətkarlıq məziyyəti
hesab edir. Cavid dramlarında mahnılara da çox yer
verilmişdir, bunların bir çoxu dramaturqun müəyyən fəlsəfi
fikirləri ifadə etmək məqamında istifadə olunur. Cavidin
təqdim etdiyi obrazların dili ilə bağlı tədqiqatçının iradlarını
müəyyən mənada haqlı saymaq olar: «Cavid dram sənətinin
«hər tip öz dilində danışdırılmalıdır» kimi məşhur prinsipini
demək olar ki, nəzərə almamışdır; o, xüsusən tarixi-fəlsəfi
dramlarında tipləri eyni bir dildə, öz müəllif dili ilə
danışdırmışdır. Cavid surətin yaranmasında mühüm şərtlərdən
olan dili deyil, əhvali-ruhiyyəni, psixoloji xüsusiyyətləri əsas
götürmüşdür ki, bu da birtərəfliliyə aparıb çıxarmışdır. Bundan
başqa surətlərin dilində Azərbaycan tamaşaçısı üçün anlaşılmaz
olan sözlərin tez-tez işlənməsi də Cavidin bəzi əsərlərinin dilini
ağırlaşdırmışdır».
M.Cəfər öncə qeyd etdiyimiz kimi, sonrakı illərdə də
Cavid yaradıcılığı haqqında tədqiqatlarını davam etdirmiş,
sanki «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasında az toxuduğu yaxud
heç toxunmadığı mövzulara müraciət etmişdir. 1962-ci ildə
yazdığı və «Seçilmiş əsərləri»nin ikinci cildinə daxil etdiyi
«Cavid haqqında söz» məqaləsində o, Cavid yaradıcılığına
18
ümumi bir nəzər yetirir və fikirlərini essevari bir şəkildə belə
tamamlayır: «Cavid yaşayır. Bəs bu yaşamağın sirri nədədir?
Qədim müdrik rəvayətlərin birində deyilir ki, üç şair
arasında mübahisə olur, biri deyir: mən yaxşı şairəm, ikincisi
deyir: yox, mən yaxşı şairəm, üçüncüsü deyir: əsil şair mənəm.
Bu mübahisəni kəsmək üçün onlar bir vətəndaşa müraciət
edirlər. Vətəndaş onlara belə bir sual verir:-Əvvəlcə mənə
deyin görüm, siz nə yazırsınız və nə məqsədlə yazırsınız?
Şairlərdən biri deyir:-Mən onunla fəxr edirəm ki, həmişə
xoşa gələn şeir yazmışam, şeirlərimin gözəl, təsirli olmasına
fikir vermişəm.
İkinci şair deyir:-Mən isə onunla fəxr edirəm ki, həmişə
xalqa həqiqəti demişəm, yalan yazmamışam.
Üçüncü şair deyir:-Mən də onunla fəxr edirəm ki, həmişə
məzlumların, əzilənlərin hüququnu müdafiə etmişəm.
Vətəndaş hər üç sənətkarı dinləyəndən sonra deyir:-Ayrı-
ayrılıqda deyə bilmərəm, üçünüz bir yerdə yaxşı şairsiniz!
Cavidi yaşadan, sevdirən başlıca səbəb budur ki, onun
yaradıcılığında hər zaman olmasa da, əksər hallarda, əsərlərinin
çoxunda əsil şairə xas olan və tələbkar vətəndaşa xoş gələn bu
məziyyətlərin üçü də birləşmişdir».
1982-ci ildə çap olunan «Cavidi xatırlarkən..» məqalələr
və xatirələr toplusunda M.Cəfərin «H.Cavidin sənəti haqqında
qeydlər» adlı böyük bir məqaləsi də təqdim edilir. Əslində,
bunu kiçik bir monoqrafiya da adlandırmaq olar. Çünki bu
yazıda qoyulan problemlər bir məqaləlik deyildir, müəllif
burada H.Cavidin dil və üslub xüsusiyyətlərindən, bədii təsvir
vasitələrindən, istifadə etdiyi poetik formalardan geniş söz açır,
həm də bu yazı «Hüseyn Cavid» monoqrafiyasının beşinci
fəslindən
(«Hüseyn
Cavid
dramlarında
sənətkarlıq
xüsusiyyətləri») tamamilə fərqlidir.
M.Cəfər Cavidin yaradıcılığının birinci dövründə
«ənənəvi iki üslubluluğa» meyl etdiyini göstərir, şair bu illərdə
(1905-1909) həm klassik qəzəl, məsnəvi, həm də şifahi xalq
19
şeir dili və üslubunda əsərlər yazmışdır. Türkiyədə olduğu
illərdə (1906-1909) yazdığı şeirlərinin çoxunun dili çətin və
ağırdır. Bu şeirlərin dili və üslubu o zamankı türk ədəbiyyatının
Ə.Hamid, Cənab Şəhabəddin şeirinin dili və üslubuna yaxın
idi.
Şairin sonradan, Vətənə qayıtdıqdan sonra yazdığı
şeirlərində dil nisbətən sadələşir, amma türk dilinin təsiri onun
pyeslərində yenə də davam edir. Məsələn, 1912-ci ildə yazdığı
«Maral» faciəsində, dil cəhətindən o, Türkiyə yazıçıları ilə az
qala «bəhsə» girirdi.
M.Cəfər haqlı olaraq qeyd edir ki, Cavidin özünəməxsus
tam orijinal şeir dili və üslub xüsusiyyətləri «Şeyx Sənan»
faciəsi ilə başlayır. «Bu faciə həqiqi şeir, poeziya dilində, son
dərəcə zəngin, emosional dildə yazılmış bir əsər idi. Burada
cümlə
quruluşlarında sərrastlıq, cümlələrin bir-birinə
münasibətlərindəki möhkəm məntiqi əlaqə, axıcılıq, sözə
qənaət, yığcamlıq, üslubdakı qüvvət, kəskinlik xüsusilə diqqəti
cəlb edirdi». Həm də Cavid bu əsərində mümkün qədər ərəb,
fars tərkiblərini az işlətməyə çalışmışdır.M.Cəfərin doğru qeyd
etdiyi kimi, «Şeyx Sənan»ın dilində və üslubunda Cavid
klassik Azərbaycan şeir dili və üslubi ənənələrini əsas
götürmüşdür. Lakin o, bu dil, üslub ənənələrini sadəcə təqlid
etməmiş,
mümkün
qədər
onu
zənginləşdirməyə,
yeniləşdirməyə, müasirləşdirməyə, mənzum dram dilinə
uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. «Uçurum» faciəsində isə «Şeyx
Sənan»a məxsus olan ifadəlilik, sərrastlıq görünməsə də, əsərin
çox hissəsində şifahi xalq şeiri üslubu hiss edilir. M.Cəfər
əsərin qəhrəmanlarından biri-Anjelin nitqinə diqqəti yönəldir:
Mən öncə bir mələkdim.
Yüksəklərdə uçardım.
Parlaq bir yıldız kimi
Ətrafa nur saçardım.
Bən şux bir kələbəkdim,
Dostları ilə paylaş: |