Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
91
düşünən bir xudbin, oğul isə ―insanlıq aşiqi, təbiət və həqiqət aşiqi, zərif ruhlu, şair təbiətli‖ bir adamdır. Lakin var-dövlət, sərvət və ixtiyar atanın əlindədir. Turxan bəy oğlunu milyon- çu bir bəyin qızına evləndirmək istəyirdi. Odur ki, kasıb, ziyalı ailəsindən olan Humayın gəlişi onu qəzəbləndirir. Üstəlik Humay açıq gəzir, çadra örtmür — buna dözməkmi olar? Turxan bəy oğluna Humaydan əl çəkməsini və qızın bir həftəyə qədər şəhərdən çıxıb getməsini əmr edir. Lakin eyni zamanda hiss edir ki, oğlu onun əmrini yerinə yetirə bilməyəcək. O, gənclərin özündən əlavə, onların bir neçə yeni fikirli müdafiəçilərinə də rast gəlir. Bunlardan biri Turxan bəyin öz qohumlarından olan Nadir bəydir. Nadir bəy ali təhsil görmüş ziyalılardan biridir, hüquqşünasdır. O, işdə, qulluqda olduğu kimi, ailədə də ədalətin, yeniliyin müdafiəçisi kimi özünü göstərir və Turxan bəyin köhnə fikirləri ilə razılaşmadığını bildirir. Hələ ilk pərdədə onların arasındakı qısa mükalimə Nadir bəyin səciyyəsini çox yaxşı aydınlaşdırır:
T u r x a n b ə y — Cəmili evləndirmək istəyirəm... N a d i r b ə y — Kim bilir? Bəlkə o, şimdiyə qədər sevişib evlənmiş də, bizim xəbərimiz yox... T u r x a n b ə y — Xayır, oğul mənimsə, xəbərsiz iş tutmaz. Onunçun bir qız bulmuşam ki, röyasında belə görməz. Həm gözəl, babasının bir dənəsi, həm də son dərəcə zəngin. N a d i r b ə y — Məncə gözəllik zövqə aid bir şeydir. Sər- vət isə, düşündüyünüz kimi, insanı pək məsud edəməz. Bir də, bir qızı sərvəti üçün deyil, dilxah və tərbiyəli olduğu üçün alır- lar. T u r x a n b ə y — Nadir! Heç bir hiss, heç bir qüvvət, heç bir yer yoxdur ki, orada altun, gümüş rol oynamasın. Əmin olunuz ki, dünyanın bütün izzəti, bütün səadəti ancaq para ilə əldə edilə bilir. N a d i r b ə y — (yerindən qalxaraq) Əvət, hər şey para ilə əldə edilir, illa fəzilət və insaniyyət!..
92
T u r x a n b ə y — Fəzilət də paradadır, insaniyyət də... N a d i r b ə y—Yanılırsınız... Sizə insan qılığında elə çulsuz, noxtasız uzunqulaqlar göstərə bilərəm ki, yalnız altun- dan yapılmış bir palanları əksikdir... 1
Əsərdə insanlıq və fəziləti qızıl-gümüşdə görən bu ―noxtasız uzunqulaqlar‖ əxlaqına qarşı çıxan başqa surətlər də vardır: mühəndis müavini Bəypolad, evin xidmətçiləri, gözəl ruhlu qoca Nazlı, Humayın anası İsmət və başqaları da bu yeni insanların tərəfindədir. Marala gəlincə bu bədbəxt qadın Humayı və Cəmili mehribanlıqla qarşılayır: heç olmazsa onun salındığı qəfəsə ikinci bir azad quş da gətirmişlər. Bu onun üçün bir təsəlli olur. 22 yaşlı gəlin ilə on yeddi yaşlı ―qayınana‖ sirdaş olurlar. Cəmil də ilk dəfə gördüyü bədbəxt analığına, onun öz sözləri ilə ―yalnız özünü düşünən, öz kefinə baxan atanın on altı yaşlı gəlininə‖ acıyır, ona dərin rəğbət bəsləyir. Yeni ruhlu adamların sayı az deyildir. Onlar bir-birinə kömək etməyə, bir- birini müdafiə etməyə hazırdırlar. Turxan bəyin də arxası, köməyi vardır. Bu arxa isə müəllifin ―başında qocaman bir sarıq, əbus çöhrəli bir ixtiyar‖ adlandırdığı şəhər qazısıdır. Beləliklə, əsərdə bir tərəfdən, ictimai həyatın ən mürtəce qüvvələrinin timsalı olan burjualaşmış mülkədar və ruhanilik, digər tərəfdən isə müxtəlif ailələrdən, təbəqələrdən olan yeni ruhlu ziyalı qüvvələr qarşı-qarşıya qoyulur. Dramın əsas konflikti də bu qütblər arasındakı münaqişədən ibarətdir. Müəllif mühafizəkar siniflərin və ruhaniliyin hər cür yeniliyin, o cümlədən də qadın azadlığının, yeni ailənin düşmənləri olduqlarını göstərmək istəmişdi. Şəhər qazısı Humayın başıaçıq gəzməsinə ciddi etiraz edərək Turxan bəyə: ―Gəlinin islam qızı olduğu halda, xristiandan seçilmir‖, — deyir. Turxan bəy də qazının uydurduğu şəriət qanunlarından
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 110-111. 93
özünün hakim mövqeyini möhkəmləndirmək, öz rəzalətlərini pərdələmək üçün istifadə edir. Dördüncü pərdədə Turxan bəylə Nadir bəy arasında olan aşağıdakı mükalimə də səciyyəvidir: T u r x a n b ə y — ...Bu qızın üz-gözü açıq gəzməsinə nə deyirsən? N a d i r b ə y — Zatən o ta çocuqludan bəri açıq və sərbəst olaraq böyümüşdür. T u r x a n b ə y — ...Bu hərəkət şəriətə müvafiqmi ya? N a d i r b ə y — Bilməm!.. Fəqət məncə şəriət insanların nicat və səadəti üçün yapılmış bir qanundur. Xalqı təhlükəli uçurumlara yuvarlayan bir qanun isə, pək çürük və mənasız bir əfsanə deməkdir. Bir də nə islam şüarı, nə türklük səciyyəsi qadınlara ―örtün‖ — deyə əsla məcbur etməz və bu hal yalnız etiyaddan doğma bir məhkumiyyətdir ki, o da er-gec olur. T u r x a n b ə y — Pək gözəl, bu şəhərdə Humaydan başqa bir qız-gəlin yoxmu ya? N a d i r b ə y — (təbəssümlü) Bir az sonra həpsini Humaya arkadaş bulursunuz... Sağlam bir tərbiyəyə sarsılmaz bir əxlaqa malik olan xanımların açıq gəzməsində heç bir məhzur görməyirəm 1 .
bir şey deyil, vaxtı ilə insanlar tərəfindən düşünülmüş, sonralar isə zaman keçdikcə köhnəlmiş, bir qədər də təhrif edilmiş, eybəcərləşdirilmiş, xalqı təhlükəli uçurumlara yuvarlayan çürük, mənasız əfsanəyə çevrilmişdir. Beləliklə, Nadir özü bəy, mülkədar nəslindən olsa da, mühafizəkar turxanbəylərə nisbətən xeyli dəyişilmiş, irəli gəlmiş, görüşləri etibarı ilə tamamilə mühafizəkar mülkədarlığa qarşı duran bir ziyalı, liberal mülkədardır. Nadir bəy N.B.Vəzirov və Ə.Haqverdiyev kimi realist yazıçılarımızın əsərlərindən bizə tanış olan fəxrəddinlər və fərhadlar nəslindəndir; köhnə dünyadan, köhnə zehniyyətdən ayrılmağa can atan ziyalılardan biridir.
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 141-142. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|