Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
116
və ayrılığa qarşı mübarizə ideyasının əsərdə əsas ideya xətlərindən biri olduğunu təsdiq edir:
D ə r v i ş Bir səbəbsiz deyil bu hiddətü kin?
Ş e y x S ə n a n İxtilaf — ixtilafi-məzhəbü din.
D ə r v i ş (yarimqəhqəhə ilə) İştə gördünmü din nələr doğurur? Nə bəlalər, nə fitnələr doğurur? Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi-bəşər. 1
Bu sözlər bizə klassik ədəbiyyatımızda dini təfriqəyə qarşı aparılan tarixi, ənənəvi mübarizəni xatırlatmaya bilməz. Hələ XIV əsr şairinin dediyi bu sözlər Sənanın və Dərvişin mülahizələrinə nə qədər yaxındır:
Kəbəvü deyr 2 nədir, qeyr nədir, seyr nədir? Məscidü bütkədəvü xirqeyi-zünnar 3 nədir? Elm, quran, hədisü xəbərü vəz ilə dərs Cümlə bir məni imiş, bunca bu təkrar nədir? (N ə s i m i)
Dini mövhumata və dini təfriqəyə qarşı Sənanın apardığı mübarizənin kəskinliyi göz qarşısındadır. Lakin bu tamamilə
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh, 249. 2 Deyr — xaçpərəstlərin məbədi. 3 Zünnar — xaçpərəstlərin bellərinə bağladıqları qurşaq. 117
etiqadsızlıq, allahsızlıqdırmı? Əlbəttə, yox. Şeyx
Sənan, həmçinin Dərviş Musanın, İsanın, Məhəmmədin gətirdiyi dinlərə şübhə edir, inanmır. O başa düşür ki, dinlər insanları, xalqları bir-birindən ayrı salır, bəlalar, fitnələr doğurur. Bununla belə Şeyx Sənan özü də insanları, xalqları, millətləri bir-birinə mehriban edə biləcək, bir-birinə qardaş edə biləcək başqa bir etiqad axtarır. Bu etiqad dinə yox, müəyyən bir fəlsəfəyə əsaslansa da, hər halda yenə etiqaddır. Bu da bir növ ilahi bir məhəbbət, ruhani bir eşqdir. Doğrudur, bu ―ilahi məhəbbət‖ ideyasının qarşısında din, iman, məzhəb, kəbə, monastır, incil, tövrat, quran və sair bir heçə, əfsanəyə çevrilir; lakin əslində bu etiqad özü də başqa ruhlu bir əfsanədir. Bu etiqad Şeyx Sənanı bir müddət həyata yox, ―üluhiyyətə‖, ruhlar, ideyalar aləminə aparıb çıxarır, həqiqətdən uzaqlaşdırır. Sənan hər nə qədər dinlərə qarşı çıxsa da, etiqada sahib olduğu üçündür ki, gürcü gözəli Xumar və onun məhəbbəti, Sənanın nəzərində ideallaşır, ilahiləşir. Xumar onun nəzərində qadın deyil, hər şeydən əvvəl, ―gözlərində üluhiyyət oxunan bir mələk‖, ―allahın bir heykəli‖ kimi görünür:
O mələkdir, qadın deyil əsla, Oxunur gözlərində ülviyyət, Sanki bir heykəli-üluhiyyət...
Şeyx Sənan canlı, həqiqi Xumarın arxasınca deyil, canlı Leylisini rədd edib xəyali, ideal Leylinin, mütləq, ilahi gözəlliyin sorağına düşmüş Məcnun kimi Xumarın sorağına düşür. Sənanın sevib pərəstiş etdiyi Xumar hər nə qədər canlı gözəlliyin bir timsalı olsa da, yenə ərə getməyə nifrət edən və anasının nəsihətinə görə monastıra qaçmaq arzusu ilə yaşayan bir qızdır; Sənan da, əsərin birinci pərdəsindən göründüyü kimi, evlənməkdən, qadından qaçan və onu odlu məhəbbətlə sevən gözəl Zəhrasını gözüyaşlı qoyub ondan uzaqlaşan, ―eşqi- 118
ruhani‖ arxasınca düşmüş bir ―dərbədərdir‖. Əgər Sənan Xu- marı ―üluhiyyət heykəli‖, ―nuri-həqqin təzahürü‖ kimi sevirsə, Xumar da onda, yəni Sənanda bir ―övliya sifəti‖ görüb onu sevir.
Buradan aydın görünür ki, Hüseyn Cavid ondan çox-çox qabaq Şeyx Sənan haqqında, bir ruhani müsəlmanın xristian qızını necə sevməsi haqqında olan rəvayəti əsasən saxlamağa çalışmışdır. Bütün bunlarla bərabər, bu mistik məhəbbət macərasında dramaturqun ön plana çəkdiyi və əsərin əsas məfkurə xəttinin tamamlanmasına xidmət edən cəhət bir müsəlmanın dini təəssübkeşliyi ayaqlayaraq bir xristian qızını sevməsinə və xristian qızı tərəfindən də eyni ruhda sevilməsinə haqq qazandırmaqdır. Sənan surətinin yaranmasında və inkişafında ən əhəmiyyətli cəhət budur ki, Sənan get-gedə pərəstiş etdiyi mütləq, ilahi gözəllikdən, həsrətlə qovuşmaq istədiyi ―üluhiyyətdən‖, canlı, real, həyati gözəlliyi ideallaşdırmaq yolundan, hətta fəlsəfi panteizmdən də uzaqlaşmağa başlayır. Son səhnədə Sənan artıq tutduğu yoldan peşman olmuş, bəslədiyi əməllərin, etiqadın, daha dəqiq deyilsə mücərrəd idealların bir ―röya, dadlı bir xülya‖ olduğunu dərk etməyə başlamışdır. Səhnələrin birində Sənan dərin peşmançılıq hissi ilə Xumara deyir:
Məni yalnız yaşatdı bir röya, Oylə röya ki, tatlı bir xülya... Dərdü həsrətlə daima yanaraq Yaşadım bir xəyala aldanaraq. 1
Demək, Sənan dini etiqadların çürüklüyünü dərk etməklə, fəlsəfi idealizmin, təbiət hadisələrini, insan gözəlliyini allahın təzahürləri kimi qiymətləndirən təriqətin də mənasızlığını dərk etməyə başlayır. Son nəticədə Sənanı həm dindar şeyxlərə, həm
1
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|