Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
119
də panteist ―nurani dərvişlərə‖ görə çox irəli getmiş görürük. İndi Sənan Dərvişi rədd etməyə çalışır. Dərviş maddi aləmin varlığını heç sayır, onun nəzərində ancaq ruhlar aləmi həqiqi və əbədidir. Son səhnədə və əlavədə Dərviş Sənanı özü kimi tənha, məhzun və pərişan görürkən, nəhayət, şeyxin onun təqib etdiyi məsləkə, təriqətə meyl etdiyini, ruhun əbədiliyi, ölməzliyi fikrinə gəlib çıxdığını zənn edərək Sənana deyir:
Baxma, şeyxim, şu hali-pürğəminə. Giriyorsun həqiqət aləminə. Fəzli-həqq runüma kamalında, Parlayır nuri-həq camalında! Səndə bir əhli-hal əlaməti var, Səndə əl’an xuda qiyafəti var. 1
Əvvəlləri Dərvişə pərəstiş edən, onu ―pək böyük, nadir bir zəka‖ adlandıran Şeyx Sənan isə, bu dəfə usanmış bir tövrlə Dərvişi və onun mövhumi təbliğatını rədd edir:
Söylənib durma, sən də get, dəf ol! Get də bir başqa sayğısız ara... bul! Əl verir, istəməz bu mövhumat, Getdi, məhv oldu bənliyim, heyhat! Məni sən eylədin bu dərdə düçar, Get, çəkil, durma! 2
Hətta Şeyx Hadinin yuxusunda Sənan allaha da asi olmağa başlayır:
Yoxmudur səndə mərhəmət?! Ya rəb!.. Gəliyor həp bu hiylələr səndən,
1
2 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 250. 120
Məni bilməm neçin yaratdın sən? 1
Bir az əvvəl ―üluhiyyətin heykəli‖ adlandırdığı Xumarı Sənan eyni usanmış tövrlə qarşılayır:
Nəyə gəldin, deyil bu illətsiz, Məni məhv eyləməkmi niyyətiniz!? ...Ah, məndən nə istəyirsən, get!.. 2
Sonra Sənan Xumarın vəfalı çıxdığını görüb, ona yaxınlaşırsa da, ancaq bu yaxınlıqda əvvəlki kimi canlı gözəli ilahiləşdirmək meyli yoxdur. Bir də əsərin finalında Xumarın hər şeyi atıb, Sənanın dalınca getməsi, Sənanın da onu məhəbbətlə qarşılaması, hər ikisinin bərabər ölməsi, faciənin mərkəzində duran əsas ideyanın — bütün dinlər əfsanədir, ancaq insanları bir-birindən ayırmağa xidmət edir — ideyası- nın bədii həlli nöqteyi-nəzərindən çox gözəl düşünülmüş zəruri bir səhnədir. Burada hər iki aşiq dini təəssübkeşliyi ayaqlayıb tapdalayır. Sənan müsəlmançılıqdan, Xumar isə xristianlıqdan çıxıb, hər şeyə üstün gələn qadir məhəbbətin ağuşuna atılıb, əsil insan olurlar. Şeyx Sənan, təbiidir ki, müasir həyatdan alınan bir surət deyildi. Lakin bu tarixi bir şəxsiyyətin surəti, bir tarixi faciə qəhrəmanı da deyildi; ancaq müəyyən ideyaları əks etdirən xəyali, romantik bir qəhrəman idi. Bununla belə Sənanın simasında Azərbaycanın ictimai fikir tarixinə və əsərin yazıldığı dövrə aid olan müəyyən və məşhur bir həqiqət təcəssüm etdirilmişdi: bu həqiqət isə
bizim ictimai fikrimizdə, ədəbiyyatımızda, xüsusən klassik şeirimizdə, yuxarıda de- yildiyi kimi, Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli və başqa mütəfəkkir şairlərin yaradıcılığında dini təəssübkeşliyə, dini ehkama, idealizmə zidd olan görüşlərin Cavid sənətinə məxsus
1
Yenə orada, 225.
2 Yenə orada, 250.
121
orijinal bir şəkildə ifadəsi idi. Sənan surətində bu görüşlərin XX əsrin əvvəlləri üçün də hələ əhəmiyyətini, rayihəsini itirmədiyi duyulmaqda idi. Qabaqlar həqiqətə tamamilə ziddi olaraq, Cavidin görüşlərinin guya Azərbaycan ictimai fikri, varlığı ilə əlaqədar olmadığından danışanlar olmuşdur. Bu mülahizələrin uydurma və qeyri-elmi mülahizələr olduğu təkcə ―Şeyx Sənan‖ əsəri ilə də sübut edilə bilər. Əsərin indi də sevilməsinin bir sirri bundadır. ―Şeyx Sənan‖da bizə Nizami və Füzulinin ―Leyli və Məcnun‖unu, Xaqani və Nəsiminin aşiqanə lirik qəzəllərini xatırladan cəhətlər çoxdur. ―Şeyx Sənan‖ əfsanəsini keçmiş əsrlərdə də bir çox şairlər qələmə almışdılar. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında elə bir şair çətin tapılar ki, o bu aşiqanə əfsanəvi macəraya az-çox öz əsərlərində toxunmamış olsun. Bu maraqlı əfsanə xalq arasında da çox yayıldığı üçündür ki, el ədəbiyyatında biz Sənanın adına tez-tez rast gəlirik. Şübhəsiz ki, bu addan və bu əfsanədən hər şair öz görüşlərinə müvafiq bir şəkildə istifadə etmişdir. ―Şeyx Sənan‖ əfsanəsi mövzusunda keçmişdə iri həcmli əsərlər yazan sufi şairlər də olmuşdur. Sufilərin bu əfsanə əsasında yazdıqları əsərlərin çoxu Şeyx Əttarın ―Məntiqüt- teyr‖ əsərində ―Hekayəti-Şeyx Sənan‖ bəhsində olduğu kimi, mistik, dini ruhda olub, əsasən sufi ideyaların, həm də sufizmin qatı idealist cəhətlərinin təbliğinə xidmət etmişdir. Məsələn, Şeyx Əttarın əsərində Sənan kəşfü kəramət sahibi, xəstələrə şəfa verən, qoca yaşlarına qədər ömrünü Kəbədə ibadətlə keçirən qatı dindar bir şeyxdir. Şeyxin bütün müridləri də möhkəm etiqadlı dindar adamlardır. Sonra bu dindar şeyx yuxu görüb, Rum elinə səyahətə çıxır, burada özü kimi daim ibadətlə məşğul olan ―ruhanisifət‖ bir ―tərsa qızına‖ rast gəlir. Şeyx qızı görər-görməz ağlını itirir:
Rəft əqlü rəft səbrü rəft yar, Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|