Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
125
sözləri məzlumların gözünü pərdələmək üçün işlədilən gəlişi gözəl sözlərdən başqa bir şey deyil. O, ―qanlı kitab‖ adlandırdığı birinci imperialist müharibəsi dəhşətlərindən bu nəticəni çıxarırdı ki, ―XX əsrin müstəbid övladları‖ daha aman- sız, vəhşi yırtıcılardır. Şair dərin rəğbət bəslədiyi məzlumları, acizləri bu yırtıcılardan qorunmaq üçün birləşməyə, qüvvətli olmağa çağırırdı:
Qucaq-qucaq edilən tatlı vədələr pək çox; Sakın, inanma! Yalan... yox zəif üçün haq, yox!.. İnanma! Aciz için yox hüquq, inanma, xeyr; Cahanda haq da, həqiqət də həpsi qüvvətdir. 1
Əlbəttə, bu sətirlər hələ imperialist müharibəsini törədən əsil səbəblərin Cavid tərəfindən düzgün dərk edildiyini təsdiq etmirdi. Bu sözlər, fikirlər nə qədər ürəkdən gəlsə də, nə qədər gözəl, təmiz və xeyirxah niyyətlə deyilsə də, məzlumları müdafiə məqsədini daşısa da, yenə də mücərrəd mühakimələrdən ibarət olaraq qalırdı. Bununla belə bu mühakimələr özü də tarixi şəraitə görə müəyyən müsbət əhəmiyyətə malik idi. Bu şeirlər təsdiq edirdi ki, inqilaba münasibəti ilə Cavid mürtəce cəbhədən kəskin surətdə ayrıldığı kimi, ―Şeyda‖ əsərində də imperialist müharibəsinə münasi- bətdə mürtəcelərdən ayrılır, müharibə əleyhinə olan cəbhəyə keçir və ya onlara rəğbət bəsləyənlərdən biri olur. İkinci tərəfdən də nəzərdə tutmaq lazımdır ki, haqqında bəhs etdiyimiz tarixi şəraitdə imperialist müharibəsini törədən səbəbləri cəmiyyətin bütün zümrələri ən qabaqcıl, mübariz sinif olan inqilabçı fəhlə sinfi qədər aydın dərk etmirdi. Müharibəyə nifrət edən, lakin bu nifrəti təəccüb, heyrət ahü- zarla ifadə edən təbəqələr də var idi. Cavidin haqqında bəhs etdiyimiz şeirləri də bu təbəqələrin, daha doğrusu, xırda burjuaziyanın müharibəyə münasibətini
1 ―Bahar şəbnəmləri‖, Bakı, 1917, səh. 4-5. 126
əks edirdi. Başqa sözlə, müharibəyə qarşı bu üsyanlar, etirazlar, fəryadlar təkcə bir şairin — Hüseyn Cavidin üsyanları, fəryadları deyildi. Bu dərdli şair əhvali-ruhiyyəsinin arxasında müəyyən ictimai təbəqələr, zümrələr dururdu. Bu illərdə şairi Azərbaycan ictimai həyatının da yeni mühüm məsələləri məşğul edirdi. Yaradıcılığının birinci dövrünü əhatə edən əsərlərində Cavid cəmiyyətdə fəryad edən ziddiyyətlərin ləğvi üçün bütün köhnəlmiş etiqadların, fəlsəfələrin, əxlaq və ənənələrin, dini təəssübkeşliyin aradan qaldırılmasını kifayət hesab edirdi. Söz yox ki, bunlar da yeni, azad, həyat üçün lazımi şərtlərdən idi; lakin bunlar kifayət deyildi, əsas deyildi. Yeni dövrdə, bundan fərqli odaraq, Cavidi ictimai həyatdakı ziddiyyətlər, varlılarla yoxsullar, zəhmətkeşlərlə müftəxorlar arasındakı ziddiyyət, ictimai hüquq məsələləri və sair daha ciddi düşündürməyə başlayır. Əvvəllər ―Ana‖, ―Maral‖ və başqa əsərlərində olduğu kimi, şairi əsasən feodal-patriarxal münasibətləri, mədəniyyət- sizlik, avamlıq, cəhalət, nadanlıq qurbanlarının faciəsi narahat edirdi. İndi isə onu burjua münasibətləri, burjua istismarı qurbanlarının, ―altun, dəbdəbə‖ qurbanlarının faciəsi daha çox narahat etməyə başlamışdı. Biz gördük ki, ilk əsərlərində şair daha çox yetim ənvərlərin, arzusu gözündə qalmış bədbəxt gəlinlərin, vərəmli qızların halına acıyırdı. Cavidin Hadi, Səhhət, Şaiq kimi müasirləri də bu mövzuda çoxlu əsərlər yazmışdılar. Mövcud ictimai həyatın rəzalətlərini göstərmək üçün belə əsərlər də lazım və faydalı idi. Lakin bunlar müasir ədəbiyyatın baş mövzuları deyildi. İmperialist müharibəsi dövründə isə Cavid
həyat müşahidələrində irəli gedərək, ümumi şəkildə olsa da, əliqabarlı, günəmuzd işləyən fəhlələrin, işsiz, evsiz mühərrirlərin həyatından yazmağa başlayır. Şairin qəlbində yalnız yetim, kimsəsiz uşaqların deyil, zəhmətkeş kütlələrin, ―füqərayi-kasibənin‖ dərdi və məhəbbəti də yurd salmaqda idi. Birinci dövrdə əgər Cavidin müsbət tipləri feodal əsarətinə və
127
əxlaqına qarşı duran Cəmil bəy və Nadir bəy kimi liberal mül- kədar ziyalıları idisə, yeni dövrdə onun müsbət tipləri sırasında burjua zülmü və soyğunçuluğuna qarşı duran fəhlələr və onlara rəğbət bəsləyən zəhmətkeş ziyalılar da var idi.
Bu hal təsadüfi deyildi, real varlığın Cavid yaradıcılığına göstərdiyi müsbət təsirin, şairin görüşlərindəki inkişafın nəticəsi idi. Cavid romantik olsa da, göylərdə deyil, yerdə yaşayırdı. Həm də elə bir ölkədə yaşayırdı ki, hələ 1905-ci illərdən başlayaraq inqilab hərəkat ocağına çevrilmişdi. Yaradıcılığının birinci dövründə ―Tərəqqi‖ qəzetində ―Zaqafqaziyalı H.Cavid‖ imzası ilə nəşr etdirdiyi ―Yadi-mazi‖ (1909) sərlövhəli bir şeirində Cavid bəşərin gələcəyinə çox ümidsiz olduğunu, bu gələcəyin də keçmiş kimi qatı bir qaranlıqdan ibarət olacağını söyləyirdi:
Lərzan ediyor ruhimi min dürlü məzalim Əfsus ki, mazi ədəm, ati isə müzləm. 1
Yeni dövrdə isə Caviddə insanlığın parlaq gələcəyinə, təbiətdə olan bütün hadisələr kimi, ictimai həyat hadisələrinin də dəyişəcəyinə bir ümid qığılcımı yaranmışdı. Onun 1915-ci ildə yazılmış ―Dün və bu gün‖ adlı şeiri bunu aydın göstərirdi:
Yox təbiətdə oylə bir qüvvət, Əbədi, həm də payidar olsun. Həp dəyişməkdədir bütün xilqət, Həp dəyişməkdədir həyatü fünun. Olmayan varmı inqilaba zəbun? Varmı sarsılmaz oylə bir qanun? Hər qaranlıqda çırpınır bir nur, Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur. 2
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 499. 2 Yenə orada, səh. 532. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|